KÜRT AÇILIMI, ÇOĞUL GERÇEKLER VE KİMLİKLER

Irak ve Türkiye Kürtleri arasında kültürel bir millet bağı olabilir, aynı Türkiye ve Azerbaycan'daki (veya Yunanistan'daki) Türkler arasında olduğu gibi. Ama siyasal kurumlara, sınırlara ve uluslararası sisteme temel oluşturan millet bağı kültürel millet kavramı değil. Öyle olsaydı bugün dünyada en az 4-5 kat daha fazla devlet ve sınır olması gerekirdi...

Kamuoyunun Kürt açılımı hükümetin demokratik açılım olarak adlandırdığı süreç Kürt sorununun ayrılık faraziyesi dahil daha önce açıkça ifade edilmeyen yönlerini ve çarpışan kimlik, ulus, ve ulus devlet kavramlarını tartışmaya açtı (Örn. Ümit Pamir, Milliyet, 7 Ağustos, Nuray Mert, Radikal, 1 Eylül). Kürt sorununun yadsınamaz güvenlik boyutu (uluslararası konjonktür, devlet mantığı, şiddetin durması, PKK’nın silahsızlanması, muhatabın kim olacağı gibi) yanında kimlik siyasetiyle ilgili bu kavramların tartışılması uzun vadeli demokratik çözüm için elzem.

Bu bağlamda Ahmet Türk’ün bir soruya karşılık verdiği ‘farklı gerçekler var’ yanıtı manidar ve önemli. Ama bu tartışmalarda asgari müşterekler ve uluslar arası kavramları doğru kullanmak da önemli. Olaylara, kimliklere ve tarihe dair her iddianın bir diğeri kadar doğru olduğunu iddia eden post-modern-veya din bağlarının her derde deva olduğuna inanan romantik-bir perspektif yarardan çok zarar getirebilir. Sorun artık bazen iddia edildiği gibi etnik, dinsel ve mezhepsel çeşitliliği reddeden ‘tek tip veya türdeş toplum’ anlayışı da değil. Bu anlayış dünyada ve toplumun ana akım söylemi düzeyinde büyük ölçüde aşıldı. Çeşitliliğe daha açık yeni anlayışı uygulamaya geçirmek, yasal ve kurumsal güvencelere bağlamak, yeni nesillerin toplumsal bilincine yansıtmak, Türkiye’ye özgü uygulamalar bulmak gerekiyor. Ama çeşitliliğin tanınmasının ötesine geçen beklenti ve talepler konusunda özellikle Kürt milliyetçileriyle Türkiye toplumunun geri kalan çoğunluğu arasındaki zihinsel uçurumlar devam ediyor. Bu şekilde konuşma yine tıkanabilir. Çoğul gerçeklerle evrensel olgular arasında, ütopyayla mümkün ve olası olan arasında bir denge bulmalı.

Kültürel bağlar ve siyaset
Önce kişinin doğuştan kazandığı kültürel aidiyetlerle siyasal çıkar ve kurumlar ilişkisine tutarlı bir perspektiften bakmakta yarar var. Etnik veya dini kültürel aidiyetler siyasi çıkarların temellerinden ve bu çıkarların savunulmasını kolaylaştıran birer bağ olabilirler. Örneğin çoğunluğu Müslüman olan Türkiye’nin Müslüman ülkelerle özel bir bağı var ve bu bağ o ülkelerle olan ilişkilerinde Türkiye’ye özel imkânlar sunuyor ve sorumluluklar yüklüyor. Türkiye de bu bağları daha da çok geliştirmeye çalışıyor bir süredir ve bu olumlu. Ama etnik-dini kültürel aidiyetler siyasal kimlikler ve aidiyetler için ne gerekliler ne de yeterli. Kişilerin ve toplumların etnik-kültürel kimlik ve aidiyetleriyle siyasal-kurumsal aidiyetleri örtüşmek zorunda değil. Aksini savunmak Huntington’un medeniyetler çatışması tezini doğrulamak olur.

Aynı şekilde Türkiye’nin çoğunluğunun dünyadaki etnik Türklerle ve Kafkaslardaki, Balkanlardaki ve Ortadoğu’daki etnik gruplarla tarihten gelen özel bağları var. Örneğin Sincan, Karabağ veya Çeçenistan’daki olaylara ayrı bir ilgi duyuyoruz. Ama bu etnik - kültürel bağlar ne Türkiye’nin örneğin Azerbaycan’la siyasi bir birliğe gitmesini gerektiriyor ne de dünyadaki başka olaylara gözünü kapamasını.

Iraklı Kürtlerle bağ
Türkiye’nin Iraklı Kürtlerle olan bağını da bu doğrultuda tanımlamasında yarar var. Türkiye toplumunun önemli bir bölümünün, dolayısıyla da Türkiye’nin, Iraklı Kürtlerle özel bir etnik - kültürel bağı var. Bu bağın da dış siyasette bir imkân, avantaj ve sorumluluk olarak görülmesi ve geliştirilmesi gerekir. Ne Amerika’nın ne de Arapların Kürtlerle böyle bir bağı var. Ama bu bağ ne Iraklı Kürtlerin Türkiyeli Kürtlerle aynı devlet çatısı altında birleşmek istemesini gerektirir ne de Türkiye’nin Iraklı Kürtlerle siyasi bir birliktelik istemesini. Her ikisi de siyasal ve ekonomik çıkarlara ve aidiyetlere ters düşüyor.

Kültürel ve siyasal millet
Peki bu saptamalar ışığında Kürt milliyetçilerinin millet olarak tanınma iddiasını nasıl değerlendireceğiz? Eğer millet kavramının tek anlamı olduğu noktasından yola çıkarsak, bu iddia tek millet ve ulusal egemenlik ilkesi temelinde kurulmuş olan Cumhuriyet’i doğrudan tehdit ediyor. Zaten bu yüzden de bu iddia Kürtleri bir etnik unsur, azınlık, veya etnik Kürt bireyler olarak görenlerde ayrışma ve ayrılma korkusu yaratıyor. Bu durumda demokratikleşme dediğimiz müzakere sürecinin bu soruna çare olması kolay gözükmüyor. Anayasa tartışmalarında da dananın kuyruğu Türk (veya Türkiye) milleti ve tek millet-iki millet tartışmalarından kopacak. Demokratik ülkelerde milletin tanımı dahil hiçbir kavram mutlak değil ve insanlar isterse ve devlet aygıtının da müdahil olduğu demokratik süreçlerle tartışılabilir ve değişebilir.

Ama bu tartışmaların tüm sonuçlarının farkında olarak yapılması gerekiyor.
Millet kategorisinin tek değil aynı anlamda iki anlamı ve kullanımı var. Biri kültürel diğeri siyasal. Belli bir grubun kültürel anlamda millet olma iddiası güçlü ve demokratik bir ülkenin kolay olmasa da belli koşullarda bütünlüğünü yitirmeksizin sindirebileceği veya hukukuna entegre edebileceği bir iddia. Ama siyasal anlamda millet iddiasının sonuçları çok farklı ve böyle değerlendirmek gerekiyor.
Kültürel anlamda millet aralarında tarihsel ve başta dil olmak üzere bir kültürel ortaklığı olan bir gruba işaret ediyor. Bu anlamda Irak ve Türkiye Kürtleri arasında kültürel bir millet bağı olabilir, aynı Türkiye ve Azerbaycan’daki (veya Yunanistan’daki) Türkler arasında olduğu gibi. Ama siyasal kurumlara, sınırlara ve uluslararası sisteme temel oluşturan millet bağı kültürel millet kavramı değil. Öyle olsaydı bugün dünyada en az 4-5 kat daha fazla devlet ve sınır olması gerekirdi.

Siyasal anlamda millet kavramı egemenliğin ortak paylaşımına ve haklara dair bir kavram. Kendi hukukunu ve sınırlarını belirleme meşruiyetine sahip bir topluluğa işaret ediyor. Kültürel yakınlık veya ortaklık (homojenlik de diyebiliriz) siyasal anlamda millet olmayı kolaylaştıran bir etken kuşkusuz, ama ne gerekli ne de yeterli. Kültürel anlamda çok heterojen bazı ülkeler (örneğin Amerika) siyasal anlamda millet olabilmiş ama homojen birçok Arap ülkesi olamamış. Fransa ve İtalya gibi ülkelerde ise siyasal birlik zaman içinde devletin de yoğun müdahalesiyle kültürel birliği de getirmiş.

Siyasal anlamda bir milletin kültürel veya bölgesel unsurları o ülkenin temel konularında ortak egemenlik hakkına sahiptir ve bu konularda kararlar ortak alınır. Örneğin federal bir devlet olmasına rağmen ABD’nin bir eyaleti tek başına ayrılmaya karar veremez (aksi iç savaşa yol açmıştı). Fransa’nın bir bölgesi veya etnik grubu üniter yapıdan federal sisteme, veya yarı başkanlık sisteminden parlamenter sisteme geçmeye, tek başına karar veremez.

Millet iddiasının meşruiyeti
Ortadoğu’daki Kürtler de millet olma iddiası taşıyabilir ve dünyadaki birçok etnik gruba göre daha geçerli nedenleri var. Ama millet olma iddiasını, siyasal sonuçları göz ardı edilerek salt kültürel bir iddiaymış gibi tartışmak mümkün değil. Kültürel farklılık ise (ki çok görece bir kavram) kültürel anlamda bir millet olma iddiasına temel olabilir ama kendi başına, hukukun ve siyasal anlamda millet iddiasının meşru temeli olamaz.

Benzer şekilde ‘din birliği’nin de bazen öne sürüldüğü gibi Kürtleri Türkiye’ye bağlayan temel bağ olmasını beklemek gerçekçi değil. Örneğin İran’daki din birliği ve din temelli yönetim oradaki Kürt sorununu çözemiyor. Bunu sadece rejimin Şii, İran Kürtlerinin çoğunluğunun Sünni olmasıyla açıklamak mümkün değil. Kürt sorununun temelleri ‘Sünni’ Osmanlı döneminde ortaya çıkmıştı. Osmanlı’dan beri etnik Türklerle, Kürtleri aynı devlet altında birleştiren bağlar da birincil olarak siyasal ikincil olarak dini ve kültürel olmuş. Ziya Gökalp için de milletin temelini oluşturan kültür, doğuştan gelen değişmez, etnik bir kavram değil başta eğitim yoluyla kazanılabilen değerlerle ilgili değişken bir kavramdı.

‘Azalmadan bölünme’ özelliği
Kültürel iddialar doğaları gereği çoğul ve asimetrik tanımları içerebilir ve tanınmaları daha kolay. Kendini Türk ve Kürt olarak gören insanlar kültürel anlamda farklı millet algılamalarına sahip olabilirler ve bu hukuka da yansıyabilir. Teknik terimiyle ‘azalmadan bölünebilen’ bir özelliği var kültürel kimliklerin. Aynı egemen devletin içinde birden çok kültürel millet veya milliyet olabilir ve özellikle imparatorluk geçmişine sahip toplumlarda sık görülen bir durum. Aynı şeyi siyasal anlamda millet için söylemek mümkün değil. Türkiye’deki durumun aksine ayrı ‘halkların’ bir araya gelmesiyle kurulmuş federal devletlerde bile (eski Yugoslav örneğinde olduğu gibi bu halklara ‘millet’ denilse de) ayrı egemenlik çok tartışmalı ve özellikle Bosna gibi coğrafi karışımın olduğu yerlerde kanlı çatışmalara yol açmış bir konu. Bu bağlamda Abdullah Öcalan’ın son dönemde ortaya arttığı ‘demokratik ulus’ kavramı çok muğlak bir kavram.

Benzer şekilde ulus devletin de iki anlamı ve kullanımı var. Birincisi etnik veya dinsel yönden türdeş (homojen) bir ulus inşasını ve bu anlamdaki milletle devletin sınırlarının örtüşmesi anlamını taşıyor. Yani kültürel anlamda milletle devletin örtüşmesi. İkincisiyse aynı veya eşit haklara ve ortak egemenliğe sahip bir vatandaşlar topluluğuna yani millete dayalı devlet anlamına geliyor. Yani siyasal anlamda milletle devletin örtüşmesi. Değişik nedenlerle pratikte tüm ulus devletler her iki anlamı da barındırıyor ama demokratik ülkelerde ikinci anlam çok daha baskın. Birincisinin demokrasiyle sorunlu bir ilişkisi var ve hem Türkiye’de hem de dünyada aşılmaya çalışılıyor. İkincisinin ise ABD ve Bulgaristan’dan Türkiye gibi imparatorluk geçmişli Çin, Fransa ve İspanya’ya kadar hâlâ dünyada geçerli sistem olduğunu söylemeliyiz.

Kürt milliyetçilerinin arzusu
Birçok Kürt ve özellikle Kürt milliyetçilerinin taleplerinin altında yılların ihmali ve ‘görülmemişliğiyle’ beslenmiş ‘tanınma’ ve sayılma arzusu yatıyor. Ama kimliğe dair bu tanınmayı herkes farklı anlıyor. Çoğunluk toplumu her tanınma arzusunun altında siyasal anlamda millet statüsü arayışını arıyor ve tepki duyuyor.

Irak’ta bir Kürt devleti veya otonomisinden de bu yüzden korkuldu yıllardır (oysa bunların ayrılıkçı Kürt milliyetçiliğini törpüleme olasılığı kışkırtma olasılığından daha fazla). Çağdaş demokrasilerin doğal kabul ettiği, ortak kararlar oldukları sürece ulusal egemenlikle çelişmeyen Kürtçe televizyon, eğitim, veya yerel yönetimlerin güçlendirilmesi gibi düzenlemeler de bu yüzden gecikti on yıllarca. Ama birçok Türkiyeli Kürt milliyetçisi de çoğunluk toplumunun bu endişelerini besler biçimde siyasal anlamda ulus olma hakkı arıyor olduğu bir vakıa. Ancak DTP’nin kendi içindeki çeşitlilik ve öncülleriyle birlikte yıllar içinde aldığı oylar göz önüne alındığında bu arayışın Türkiyeli Kürtlerin çoğunluğunu kapsayan geniş bir toplumsal tabanı olduğu sonucuna en azından şu anda varmak mümkün değil.

Tüm bu düşünceler ışığında içinde bulunduğumuz süreçte gerek muhalefet gerekse iktidar her şeyden önce değişime önderlik etmeye çalışmalı, farklı değişim projeleriyle toplumun önüne çıkmalı ve barışçı ve medeni bir söylem kullanmalı. ‘Münevverlere’ ise zihinsel uçurulmaları aşmakta zor ama başarılması mümkün görevler düşüyor.

Doç. Dr. Murat Somer: Koç Üniversitesi
Not: Bazı kısımları değişik biçimlerde Newsweek Türkiye’nin 31 Ağustos ve 7 Eylül sayılarında alıntılanmıştır. Murat Yüksel’e değerli yorumları için teşekkür ederim.