Enflasyon da Cemre gibi düşüyor... - Cengiz Alpman -

Haziran enflasyonu da rekor düşüş göstermiş ama gören yok.....

Mübarek tıpkı Cemre gibi...

Boyuna düşüyor ama gören olmuyor.

Belki sadece DIE’nin bulunduğu Necatibey Caddesin’nden görünüyordur nereye düştüğü...

Son yıllarda her ayın üçüncü iple çekiyoruz ...

Maaşlar ödeneceği için değil, bir önceki ayın enflasyonun kaç olduğunu öğrenmek için.

DİE’nin ayın üçünde açıkladığı fiyat endeksleri öyle enflasyon canavarı karikatürlerindeki cici dinozorlar gibi değildir.

Adamı pençelediği gibi kopartır.

Geleceğiniz, kiranız buna benzer tüm akçalı işleriniz bu enflasyon canavarının yüzde bilmem kaçlarına bağlıdır.

Memur maaşların ve ona bağlı olarak tüm çalışan kesimin ücret artışları bu fiyat hareketlerine damardan endekslidir.
Tıpkı kiraların da olduğu gibi.

DİE’nin enflasyonuyla, sokaktaki enflasyon birbirine zıt kutuplar gibi...

Devlet İstatistik Enstitüsü her ne kadar ‘enflasyon rekor biçimde düşük çıktı’ dese de elinde fileyle çarşı pazar dolaşanlar aynı fikirde değil.

Belki de bu DİE elemanlarının, aşırı çalışma temposu yüzünden, çarşıya çıkamamaları sonucunda ortaya çıkan bir çelişkidir...

Yoksa insan elindeki filesini, cebindeki kesesini bilmez mi!

Belki de hükümet memurlara fazla zam yapmamak için DİE’cilere ‘aman gözünü seveyim şu enflasyonu hep böyle düşük hesapla’ diye rica ediyordur, kim bilir...

Ben bu enflasyonu düşüşünü hep Cemre'nin düşmesine benzetirim.

Cemre de havaya, denize, karaya düşer ama kimse görmez nereye düştüğününü...

Eskilerde bu Cemre düşmesi muhabbetiyle ilgili gazetelerde neşeli geyikler vardı...

Genç foto muhabirlerine istihbarat şefi görev yazardı, ‘Bugün Cemre denize düşecekmiş. Git sarayburnu’na Cemre’yi denize düşerken çek, getir’ diye...

Acemi fotoğrafçılar gider, akşama kadar Sarayburnu’nda bekledikten sonra kös kös gazeteye dönerek ‘Şef bu Cemre düşmüş ama nereye düştğünü görmediğim için çok uğraştım ama valla çekemedim...’ derken yerin dibine geçerdi...

Bu durumda enflasyon sadece DİE’nin bulunduğu Ankara Necatibey Caddesi’ne düşüyor olmalı...

Gidip o caddede oturanlara birer birer soracağım, Cemre nereye düşüyor diye... Belki enflasyon da aynı yere düşüyordur...

DİE, birkaç yılda bir enflasyon sepetini yeniler. Eski kalemleri atarken yerine yeni masraf kapılarını ekler.

Tabii bir de ortalama fiyat endeksi ilan edilir.

Son endekste özellikle kira ve doktor ücretleri gibi yaygın ve yaşamsal önemi olan kalemlerin tabela fiyatları eleştirildi.

DİE kirayı 250 YTL olarak baz almış almasına ama ev sahiplerinin DİE’yi takmamaları çok ayıp.

Geçen seneden bu yana enflasyon neredeyse aylık olarak eksilere düşmesine rağmen ev kiraları ortalama yüzde 130 artış gösterdi.

Özellikle İstanbul’da 250 liraya kiralık bir daire bulmak, Sayısal’da altıyı bulmak kadar zor...

Sağlık hizmetleri de aynı biçimde, zerzavattan berbere kadar ihtiyaçlardaki zam da aynı biçimde.

Petrol ise büsbütün tek başına bir DİE muhalifi... Hafta iki kez gelen fiyat artışlarıyla Enstitü’nün kalem hesapçılarının saçını başını yolduruyor bu petrol zamları.

Büyük kentlerde kirada oturanların sayısı ortalama yüzde 30’u buluyor. Enflasyon canavarı da kiracıyı hep bu en zayıf karnından vuruyor. Kiracılara göre DİE’nin açıkladığı enflasyon değil ‘atmasyon’ ya da ‘yalanfylasyon’...

Vatan geçen gün manşetinde ‘DİE bu fiyatları uzayda mı buldu!’ demiş... Bence böylesi indirimli fiyatlar uzayda değil, minik adamların ülkesi Lilliput’ta bile bulunmaz.

DİE’nin patronu Ömer Demir, yeni sepette teknoloji ağırlıklı ürünlere yer verdiklerini, bu yüzden yıl başından bu yana enflasyon canavarının teknolojik tenzilata kurban gittiği ileri sürüyor...

Enflasyon sonuçta sayısal bir şey.  DİE’nin fiyatlar artmadı demesiyle olmuyor. Çarşı pazar ise ‘hekime sorma, çekene sor’ ekolünün zaten içinde yaşıyor. Zorunlu tüketim mallarının etiketleri boyuna yukarı doğru zıpladığına göre istatistiklerden ziyade realite yanlısı oluyor insan. Çünkü esnaf para alırken DİE üzerinden değil etiket üzerinden alıyor.

Ayrıca sayısal göstergeler sadece fiyat endeksleri değil. Aylık hane gelirleri, yoksulluk sınırı, açlık sınırı, kişi başına düşen milli gelir ve hepsinden çok daha önemlisi, ‘Ekonomimiz büyüyor’ tezahüratının coşkusuna rağmen ekonomiden çok daha hızla büyüyen işsizlik de açıklanan enflasyon rakamlarıyla aynı dansı etmiyor.

Buraya kadar bizim bildiğimiz sokaktaki enflasyonu anlattık.

Şimdi söz müdafanın.

DİE’nin Aralık 2004’de hazırlattığı ‘Sorularla İstatistik Dizisi’ hayli ayrıntılı, tuğla gibi bir eser.

Girişte enstitü başkanı Doç. Dr. Ömer Demir’in de belirttiği gibi “Tüketici ve Üretici Fiyat Endeksleri, bir ekonomide fiyat hareketlerinin takibi, arz ve talep iliş kilerinin yönlendirilmesi, verimliliğin yorumu, yatırım kararları, ücret ve maaş ların belirlenmesi, hayat pahalılığının ve enflasyonun ölçümü gibi konularda kullanılan genel göstergeleri” oluyor.

Anlayacağınız enflasyonsuz bir yaşam biçimi yok.

Bu yüzden hayatımızı teslim ettiğimiz bu canavarı iyice tanımak şart.

Ben şahsen 1960’ların ortalarında İktisat Fakültesi’nde okuduğum İstatistik Dersi’nden 40 yıl sonra yeniden ilk kez böylesine yoğun bir iktisat zulmünün altına girdim.

O zamanlar hocamızın ‘İstatistik insanın içini karartan bir bilim dalı gibidir. Salt sayılardan ibaretmiş gibi görünür. Ama içine girdiğinizde hayatımızın bu sayılarla belirlendiğini açık biçimde görürsünüz’ biçimindeki uyarısına şimdi şu eklemeyi yapmak istiyorum: “Haklısınız hocam. İstatistik sadece insanın içini karartan bir bilim dalmı değil, aynı zamanda hayatını karartan acı gerçeklermiş”

127 SORUDA ENFLASYON
adlı bu bölümü okumak isteyen okurların bazı noktalarda dikkatini çekmek istiyorum:

Önce ve en önemlisi benim Internet tekniğimin sıfırın da altında olması sonucunda dizinin en tatlı bölümleri olan şemalar yayın dışı kaldı...

Hepimizin bildiği, Türkçe karakterlere dönüştürülmesi operasyonu sırasında ortaya çıkan tipografik arızalara da engel olamadım.

Ancak bunlar kitabın okunmasını fazla engellemiyor.

Mesela ben enflasyonun açıklandığı günden bu yana sebat ettim, diziyi okuyup bitirdim.

Tamam, biraz atlaya atlaya okudum ama bitirdim işte...

Peki teslim oluyorum: Endeks hesaplanmasında kullanılan Laspeyres formülünün sorulduğu 122. sorudan sonrasını ıska geçtim.

Daha doğrusu onca formülün içinden çıkamadım ve DİE elemanlarına saygı duydum.

Kırk yıl önce İktisat Dersi’nden güç bela 50 alabilmiştim. Aradan geçen yaklaşık yarım asır içinde istatistiklerim tamamen sıfırlanmış.

Yine de içinizde ilgilenen olur ya da formüllerde bir yamukluk var mı yok mu diye araştıracaklar için soruların tümünü yayına aldım.

Siz siz olun, bu uzun metni print edin. A 4'ün tek yüzünü kullanın. Arka yüzü ihtiyaç anında işinize yarar. 

Ömer hoca, her an, çarşıda  pazarda, sohbet odasında hatta rüyalarınızda bile karşınıza çıkıp "Anlat bakalım şu Laspeyres formülünü!" diye sorabilir.

Öyle 'Elektrikler kesikti hocam.' mavralarına karnı toktur.

İşte karşınızda 127 kısım, tekmili birden sevimli canavarımızın ev halini anlatan dizi.

Cengiz Alpman

127 SORUDA ENFLASYON

T.C BA Ş BAKANLIK DEVLET I STAT I ST I K ENST I TÜSÜ.
Fiyat istikrarını sa g lamak ve sürdürmek ekonomik ve sosyal geli ş meyi sa g layan temellerden biridir.

Türkiye’de fiyat hareketlerindeki de g i ş me, Devlet I statistik Enstitüsü tarafından fiyat endeksleri ile ölçülmektedir.

Tüketici ve Üretici Fiyat Endeksleri, bir ekonomide fiyat hareketlerinin takibi, arz ve talep ili ş kilerinin yönlendirilmesi, verimlili g in yorumu, yatırım kararları, ücret ve maa ş ların belirlenmesi, hayat pahalılı g ının ve enflasyonun ölçümü gibi konularda kullanılan genel göstergelerdir.

Tüketici ve Üretici Fiyatları Endekslerini hesaplamak için üretim ve tüketim ürünlerinin kapsamlı çalı ş malarla belirlenmesi ve buna göre fiyat derleme çalı ş malarının yapılması gereklidir.

Tüm ülke çapında fiyat derleme çalı ş malarının yapılabilmesi için uygulanan örnekleme planı ve zaman-mekan boyutlarıyla ara ş tırma faaliyetleri çok maliyetli, düzenli ve geni ş kapsamlı i ş lemleri gerektirmektedir.

Bu bakımdan gerek ülke çapında gerek bölgeler ayrımında fiyat endeksleri üretme hizmeti ulusal istatistik sisteminin sorumlusu ve resmi istatistikler konusunda yetkili tek kurulu ş olan Devlet I statistik Enstitüsü tarafından yerine getirilmektedir.

Devlet I statistik Enstitüsü bir taraftan ulusal ve uluslararası boyutta istatistik üretmeyi sürdürürken, di g er taraftan bu istatistiklerin teorisi, hesaplanma yöntemi, kapsamı ve kullanım alanları konusunda kullanıcıları aydınlatmayı amaçlamaktadır.

Bu nedenle Devlet I statistik Enstitüsü’nün bilimsel yöntemlerle olu ş turdu g u istatistikleri kısa ve açık bir ş ekilde kullanıcılara tanıtan “Sorularla I statistikler Dizisi” adlı yayın hazırlanmı ş tır.

Bu dizinin “Fiyat Endeksleri ve Enflasyon” ba ş lıklı kitapçı g ında fiyat endeksleri ve enflasyon ile ilgili genel kavram ve tanımlara yer verilmi ş tir.

Devlet I statistik Enstitüsü’nün düzenli olarak hesaplayıp yayınladı g ı “Tüketici ve Üretici Fiyatları Endeksleri” konusunda ilgili kullanıcılar tarafından merak edilen konular ve yöntemsel bilgiler açıklanmaktadır.

Yayının kullanımı ve bunun sonucu olarak yapılacak ele ş tiri ve öneriler, Devlet I statistik Enstitüsü’nün yayın politikaları belirlenirken gözönüne alınacaktır. Bu yayınımızın, tüm kullanıcılara yararlı olmasını dileriz.
Doç.Dr.Ömer DEM I R Ba ş kan
I. BÖLÜM ENFLASYON
Soru 1: Enflasyon nedir?
Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin etkili bir ş ekilde devamlı yükselmesi nedeniyle paranın sürekli olarak de g er kaybetmesi, bunun sonucu olarak da tüketicilerin satın alma gücünü yitirmesidir. Bu tanımdan anla ş ıldı g ı üzere enflasyon sadece belli bir malın veya hizmetin fiyatının tek ba ş ına artması de g il, fiyatlar genel düzeyinin sürekli bir artı ş göstermesidir. Bir ekonomide bazı malların fiyatları artarken bazıları da dü ş mektedir. Önemli olan ortalama fiyatların seyridir. Ortalama fiyatların seyri, fiyat endeksleri ile ölçülmektedir.
Soru 2: Fiyatlar genel düzeyi ne demektir?
Fiyatlar genel düzeyi, piyasada alım-satıma konu olan mal ve hizmetlerin belirli bir dönemdeki (belirli bir ay veya yıldaki) ortalama fiyatlarıdır. Piyasadaki fiyat de g i ş imini izleyebilmek için seçilen mal ve hizmetlerin fiyatları, aynı mal ve hizmete ait daha önceki
dönemin ortalama fiyatları ile kar ş ıla ş tırılmaktadır.

Soru 3: Enflasyon nasıl hesaplanmaktadır?
Enflasyon, bir piyasada seçilmi ş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının dönemsel de g i ş imini gösteren fiyat endeksleri ile hesaplanmaktadır.

Soru 4: Enflasyon oranı ne anlama gelmektedir?
Enflasyon oranı, fiyatlar genel düzeyinde belirli bir zaman diliminde meydana gelen de g i ş me oranıdır. Sözkonusu oran ülke genelindeki fiyat artı ş larının ölçüsü olarak kullanılan fiyat endekslerinden yararlanarak bulunmaktadır. Enflasyon oranı yahut fiyatlar genel düzeyindeki de g i ş im oranının ölçüsü olarak Tüketici Fiyatları Endeksi ve Üretici Fiyatları Endeksi de g i ş im oranları kullanılmaktadır.

Soru 5: Endeks nedir?
Endeks bir alanda zaman içinde ortaya çıkan de g i ş imi ölçmeye yarayan ve 100'den ba ş layan bir sayıdır. Endeks temel dönemde 100'e e ş ittir ve sonra gelen dönemlerin 100'e göre de g i ş imini göstermektedir.

Soru 6: Devlet I statistik Enstitüsünün hesapladı g ı endeksler neyi göstermektedir?
Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanan Tüketici Fiyatları Endeksi hanehalklarının tüketim harcamalarında yeralan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki de g i ş meleri göstermektedir. Üretici Fiyatları Endeksi ise tarım, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde üretimi yapılan malların, üretici tarafından yurtiçi pe ş in satı ş fiyatlarındaki de g i ş meleri göstermektedir.

Soru 7: Aynı ekonomide birden çok enflasyon olabilir mi? Niçin?
Bir ekonomideki çe ş itli piyasalar açısından bakılarak fiyatlar genel düzeyindekide g i ş im oranı ölçülmek istenebilir. Örne g in tüketici, üretici, ihracat veya ithalat piyasalarında fiyatlar genel düzeyindeki artı ş oranı bu piyasalara ili ş kin enflasyon oranı olarak nitelendirilmektedir. Fakat kamuoyunda enflasyon oranı olarak tüketici ve üretici fiyatlarındaki de g i ş im oranı dikkate alınmaktadır..

Soru 8: Ülkeler için enflasyon oranı niçin önemlidir?
Fiyat istikrarını sa g lamak ve sürdürmek ekonomik ve sosyal geli ş meyi sa g layan temel faktörlerden biridir. Fiyat istikrarı, bireylere ve firmalara tüketim, tasarruf ve yatırım kararlarında ve uzun vadeli planlar yapmalarında dikkate almaya gerek duymadıkları ölçüde dü ş ük bir enflasyon oranını ifade eder. Yüksek enflasyon, bireylerin satın alma gücünü azaltarak geçim sıkıntısına ve ya ş am kalitesinin dü ş mesine yol açmaktadır. Yüksek enflasyonun yarattı g ı belirsizlik, bireylerin karar alma sürecinde ve gelecekle ilgili beklentilerinde, yatırım sürecinde, kredi ve i ş gücü piyasasında, dı ş piyasalarda birbirlerini etkileyen bir olumsuzluklar silsilesi yaratmaktadır (TCMB, 2004:6-9). Bu sebeple para politikasını uygulamakla görevli olan Merkez Bankalarının temel hedefi fiyat istikrarını sa g lamaktır. Enflasyon oranı, fiyat istikrarını sa g lamak için politika uygulayıcılarına yol göstermektedir.

Soru 9: Her ülkede enflasyon aynı yöntemlerle mi hesaplanmaktadır?
Her ülke enflasyon hesabı için fiyat endekslerini kullanmaktadır. Fiyat endeksleri uluslararası standartlarla belirlenmi ş yöntemlerle kurulmaktadır. Ülkeler arasında kapsam farklılıkları olmakla birlikte genel standartlar açısından aynı yöntemler izlenmektedir.

Soru 10: Fiyat endeksleri ne demektir?
Fiyat endeksi, seçilmi ş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belirli bir döneme göre de g i ş imini ölçer. Endeks olu ş turmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.), sözkonusu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti olu ş turulmakta ve seçilmi ş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenmektedir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendi g i mal ve hizmet piyasasına göre isimlendirilmektedir. Bunlara tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Soru 11: Tüketici fiyatları endeksi ne demektir?
Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) bireylerin ortalama tüketim kalıplarını yansıtan bir mal ve hizmet sepetinin aylık dönemler itibariyle fiyat de g i ş imini ölçen endekstir. Endeks sepetinde yeralan mal ve hizmetlerin miktar ve kalite de g i ş meleri gözönüne alınarak endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sa g lanmaktadır.
Perakende fiyat de g i ş imleri ve bu fiyat de g i ş imlerinden bireylerin nasıl etkilendikleri ile ilgili enflasyon oranı, TÜFE de g i ş im oranıdır.

Soru 12: Üretici fiyatları endeksi ne demektir?
Üretici fiyatları endeksi (ÜFE) yurtiçi üretimden satı ş a konu olan seçilmi ş ürünlerin üretici fiyatlarındaki de g i ş imin göstergesidir. Üretici fiyatları, üretimde kullanılan her türlü maddenin ve i ş gücünün maliyetinden etkilenmektedir. Bu maliyetlerdeki de g i ş imin, üretici fiyatlarının de g i ş imine ve dolayısıyla belirli bir süre sonra tüketici fiyatlarına da yansıması nedeniyle kabul gören genel bir anlayı ş la enflasyon oranı olarak ÜFE de g i ş im oranı kullanılmaktadır.

Soru 13: Tüketici fiyatları endeksi için seçilen mal ve hizmetler nasıl belirlenmektedir?
Tüketici fiyatları endeksinin amacı, hanehalkları tarafından belirli bir ihtiyacı kar ş ılamak amacıyla satın alınan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki de g i ş imini ölçmektir. Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarının izlenmesi imkansız oldu g u için hanehalklarının yaptıkları tüketim harcamaları içinde en fazla paya sahip mal ve hizmetler kapsama alınmaktadır. Tüketim harcamaları, amacına göre sınıflandırılarak (örn. Gıda harcamaları, giyim harcamaları, sa g lık harcamaları, ula ş tırma harcamaları vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun de g erlendirme dı ş ı kalmaması sa g lanmaktadır. Sonra, her bir grubu.Devlet İ statistik Enstitüsü Tüketici ve Üretici Fiyat Endeksi temsil eden mal ve hizmetler tüketilme a g ırlı g ına göre büyükten küçü g e sıralanmakta ve belirli
bir a g ırlıktan yukarı de g er alan (örn. 1/1000) mal ve hizmetler endeks kapsamına alınmaktadır.

Soru 14: Üretici fiyatları endeksi için seçilen mal ve hizmetler nasıl belirlenmektedir?
Üretici fiyatları endeksinde ülke ekonomisi içinde üretimi yapılan tüm malların fiyatlarının takip edilmesi imkansızdır. Bunun için ürünlerin satı ş de g erinin aldı g ı paya göre bir seçim yapılmaktadır. Ürün seçimi sektörler (tarım, imalat, maden, enerji) ve alt sektörler (gıda ürünleri imalatı, makina imalatı vb.) ayrımında yapıldı g ı için herhangi bir üretim faaliyetinin de g erlendirme dı ş ı kalmaması sa g lanmaktadır. Hizmetler ÜFE kapsamında yer almamaktadır.

Soru 15: Fiyat endekslerinde “aylık de g i ş im oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
Fiyat endeksi serisinde bir ayın endeksinin bir önceki ay endeksine göre yüzde de g i ş imidir. Bu da fiyatlar genel düzeyindeki aylık de g i ş im oranını ifade etmektedir. Kullanıcılar için fiyatlar genel düzeyinin bir aylık artı ş ı ya da enflasyonun aydan aya seyri önemli ise, o zaman aylık de g i ş im oranlarının kullanılması gerekmektedir.

Soru 16: Fiyat endekslerinde “bir önceki yılın Aralık ayına göre de g i ş im oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
Bir önceki yılın Aralık ayına göre de g i ş im oranı yılın ba ş ından itibaren fiyatlar genel düzeyinin ortalama artı ş ını vermektedir. Kısacası bu oran yılba ş ından bu yana fiyatların artı ş oranını yansıtmaktadır.

Soru 17: Fiyat endekslerinde “geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
I lgilenilen aydaki fiyatlar genel düzeyinin geçen yılın aynı ayındaki fiyatlar genel düzeyine göre de g i ş im oranını göstermektedir. Sadece iki yılın aynı aylarındaki endeksler kar ş ıla ş tırıldı g ı için arada kalan di g er aylarda gerçekle ş en de g i ş im oranları bu hesaplamalara yansımamaktadır. Bazı özel konularda, örne g in kira kontratlarında oldu g u gibi, yılın belirli bir ayı referans alınarak, referans alınan bu ayın bir önceki yıldaki endeks de g erine göre de g i ş imi isteniyorsa, geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranları kullanımalıdır.

Soru 18: Fiyat endekslerinde “oniki aylık ortalamalara göre de g i ş im oranı” nedir? Nerelerde kullanılır?
I çinde bulunulan yıl ile bir önceki yılın ortalama endeks sayılarının oranlanmasıyla bulunan de g i ş im oranıdır. Bu oran, yıl içindeki di g er aylardaki fiyat de g i ş im oranlarını da hesaba kattı g ı için yıllık ortalama enflasyon oranını daha anlamlı bir ş ekilde yansıtmaktadır.
Enflasyon oranı dü ş ük olan ülkeler için oniki aylık ortalamalara göre ya da bir önceki yılın aynı ayına göre de g i ş im oranı kullanmak çok farklı sonuçlar getirmemektedir.

Soru 19: Yıllık enflasyon için gösterge ne olmalıdır?
Yıllık enflasyon oranı bir yıllık (oniki aylık) dönemde fiyatlar genel düzeyindeki de g i ş imi ifade etmektedir. Yıllık enflasyon oranını hesaplamak için iki yakla ş ım vardır: Birincisi cari ay ile bir önceki yılın aynı ayının fiyat endekslerinin kar ş ıla ş tırılmasıdır. I kincisi ise cari ay dahil olmak üzere son oniki aylık dönemin fiyat endekslerinin ortalamasının, bu dönemden önceki oniki aylık dönemdeki ortalaması ilele kar ş ıla ş tırılmasıdır. I ki yakla ş ımda da aynı fiyat endeks serisi kullanılmakla birlikte, sonuçlar farklı çıkmaktadır.
E g er bulundu g umuz yıl içindeki fiyat artı ş oranları bir önceki yıla göre daha yava ş bir seyir izliyor ise o zaman geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranı, oniki aylık ortalamalara göre daha dü ş ük çıkacaktır..E g er içinde bulunulan yıldaki fiyat de g i ş im oranları bir önceki yıla göre daha hızlı bir seyir izliyor ise o zaman oniki aylık ortalamalara göre de g i ş im oranı, geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranından yüksek çıkacaktır.
Örne g in; Ş u an içinde bulunulan ayın 2004 Aralık ayı oldu g u varsayılırsa, geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranı, 2003 ile 2004 yılları Aralık aylarının kar ş ıla ş tırılması olacaktır.
Aralık Aralık
2003 2004
Endeks: 100 165 Geçen yılın aynı ayına göre de g i ş im oranı: % 65
Oniki aylık ortalamalara göre de g i ş im oranı ise 2004 yılı Ocak-Aralık arası ortalama endeks sayısının, 2003 yılı Ocak-Aralık arası ortalama endeks sayısı ile kar ş ıla ş tırılmasıdır. Kısacası, yıl içerisindeki di g er ayların de g i ş im oranlarının etkisi de hesaplamalara dahil edilmi ş olacaktır.
Ocak Aralık Ocak Aralık
2003 2003 2004 2004
100 165
2003 endeksleri ortalaması:110 2004 endeksleri ortalaması:170
Oniki aylık ortalamalara göre de g i ş im oranı: yakla ş ık % 55
2003 Aralık ayında fiyat endeksinin 100 oldu g u varsayılırsa; 2004 Aralık ayında fiyat endeksinin 165 olması durumunda, geçen yılın aynı ayına göre artı ş % 65'tir. Son oniki aylık dönemin endekslerinin ortalamasının 170, bir önceki oniki aylık dönemin endekslerinin ortalamasının da 110 oldu g u varsayılırsa; oniki aylık ortalamalara göre de g i ş im yakla ş ık % 55 olarak bulunacaktır. Oniki aylık ortalamalar yıl içindeki dü ş ü ş ve artı ş ları yansıttı g ı halde geçen yılın aynı ayına göre ölçümler, yıl içindeki bu dalgalanmaları yansıtmamaktadır.

Soru 20: Çekirdek enflasyon nedir?
Çekirdek enflasyon, enflasyonun gelece g ine ili ş kin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun e g ilimini belirleyen ve para politikasının olu ş turulmasına yardımcı olan bir göstergedir. Çekirdek enflasyon, fiyatlarda gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması sonucunda fiyatlar genel düzeyindeki artı ş anlamına gelmektedir. Bu geçici etkilerin arındırılması için özel kapsamlı fiyat endeksleri ile hesaplanmaktadır. Devlet I statistik Enstitüsü tarafından 2005 yılı Ocak ayından itibaren hesaplanıp yayınlanan “Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri” Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleridir (D I E; TCMB, 2005).

Soru 21: Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri nasıl hesaplanmaktadır?
Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri, Tüketici Fiyatları Endeksinden bazı alt kalemlerin dı ş lanması yoluyla olu ş turulan fiyat endeksleridir. Bu özel kapsamlı fiyat endeksleri, tüketici fiyatlarında gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması ile fiyat de g i ş imlerini ölçmektedir. Bu nedenle, uluslararası piyasalardaki fiyat hareketlerine ba g lı enerji fiyatları, mevsimsel etkilere maruz ürünlerin fiyatları, devletin kontrolünde belirlenen fiyatlar ve dolaylı vergilerin (KDV vb.), tüketici fiyatları endeksinden kademeli olarak ayrı ş tırılması ile hesaplanmaktadır. Hesaplanan bu göstergeler, gerçekle ş en enflasyonun kayna g ının açıklanmasında önemli bir araç olarak
kullanılmaktadır (TCMB, 2001).

Soru 22: Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri nelerdir?
Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri hiyerar ş ik olarak a ş a g ıdaki ş ekilde sıralanabilir:.Devlet İ statistik Enstitüsü Tüketici ve Üretici Fiyat Endeksi TÜFE
-Mevsimlik ürünler hariç [A]
-Iş lenmemi ş gıda ürünleri hariç [B]
-Enerji, i ş lenmemi ş gıda ürünleri hariç [B1]
-Enerji hariç [C]
-Enerji, alkollü içkiler ve tütün ürünleri hariç [C1]
-Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen/yönlendirilen di g er ürünler ve
dolaylı vergiler hariç [C2]
-Enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri, fiyatları yönetilen/yönlendirilen di g er ürünler,
dolaylı vergiler ve i ş lenmemi ş gıda ürünleri hariç [C3]
Burada özel kapsamlı TÜFE göstergeleri kademeli olarak gösterilmi ş tir.

II. BÖLÜM ENDEKSLERLE I LG I L I TEMEL KAVRAMLAR
Soru 23: Endeks nedir?
Endeks belirli bir olaya ait sayısal verilerde zaman veya mekan boyutunda meydana gelen oransal de g i ş imin göstergesidir. Endeks, ortalama ve oranların kullanıldı g ı i ş lemler dizisi sonunda bulunan ve yüzdelerle ifade edilen sayıdan ibarettir. Endekste biri kıyaslanan,
di g eri temel olmak üzere iki de g er vardır. Kıyaslanan de g er paya, temel de g er paydaya yazılır. Oransal kıyaslamayı kolayla ş tırmak için bölme i ş leminin sonucu 100 ile çarpılır. Böylece temel de g er 100 kabul edilerek di g erlerinin buna göre kaç olaca g ı belirlenmi ş olur.

Soru 24: Endeks çe ş itleri nelerdir?
Endeks hesabında, endeksin cinsine ve kapsamına uygun çe ş itli yöntemler kullanılır. Bu nedenle, endeks hesaplama yöntemlerini endeks çe ş itleri ile birlikte incelemek kolaylık sa g lar. Endeksler ş u ş ekilde sınıflandırılmaktadır:
1. Yer ve zaman endeksleri
2. Sabit ve de g i ş ken esaslı endeksler
3. Basit ve bile ş ik endeksler

Soru 25: Yer ve zaman endeksleri nedir?
Nüfus, üretim ve fiyat gibi herhangi bir istatistiki de g i ş kene ait de g erlerin bölgeler, iller vb. gibi mekanlar itibariyle gösterdi g i oransal de g i ş imin ölçüsüne yer endeksi denir. Ancak genellikle endeks denince ilk akla gelen, zaman endeksidir.
Yine nüfus, üretim ve fiyat gibi istatistiki de g i ş kenlere ait de g erlerin zaman itibariyle gösterdi g i oransal de g i ş imlerin ölçüsüne zaman endeksi denir. Bu endeksler bir zaman serisine dayanırlar ve uygulamada yaygın olarak kullanılırlar.

Soru 26: Sabit ve de g i ş ken esaslı endeksler nasıl tanımlanır?

Endekslerin sabit ve de g i ş ken olarak ayrımı genellikle zaman serileri için sözkonusudur. Belirli bir dönemi veya belirli bazı dönemlerin ortalaması esas kabul edilip, serinin bütün de g erlerini bunun yüzdesi olarak gösterilmesi suretiyle elde edilen endekse sabit esaslı endeks denir. De g i ş ik devrelere ait verilerin kar ş ıla ş tırıldı g ı sabit dönem de g i ş mez.
Esas alınan dönem de g i ş ken oldu g unda, di g er bir ifade ile, her de g er bir önceki dönemin de g eri ile kar ş ıla ş tırıldı g ında buna de ğ i º ken esaslı endeks denir.

Soru 27: Basit ve bile ş ik endeksler nedir?
Basit endeksler tek maddeyi kapsayan endekslerdir. Bile º ik endeksler iki veya daha çok maddeyi kapsamaktadır.

 
Soru 28: Bile ş ik endeksler nasıl hesaplanır?
Bile ş ik endeks hesabında kullanılan yöntemler ş unlardır:
1.Basit toplam endeks: Endeksin kapsadı g ı maddelerin cari dönemdeki de g erlerinin toplamı, temel dönemdeki de g erlerin toplamına bölünür ve sonuç 100 ile çarpılır.
2. Basit endekslerin a ğ ırlıksız aritmetik ortalaması: Temel döneme göre her madde için hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalamasının 100 ile çarpımıdır.
3. Basit endekslerin a ğ ırlıklı aritmetik ortalaması veya a ğ ırlıklı toplam endeks:
Endeksin kapsadı g ı maddelerin endeksin konusuna göre tüketim, üretim, ithalat, iharacat vb. de g erlerinin toplam de g ere oranlanarak a g ırlıklandırılması ile hesaplanan endekslerdir. Bu yöntemde yeralan temel endeksler;
3.1. Sabit a g ırlıklı toplam endeks (Laspeyres Endeksi): A g ırlıkların referans alındı g ı dönem endeksin ba ş langıç dönemi veya kar ş ıla ş tırılan dönemlerden önceki dönemdir.
3.2. De g i ş ken a g ırlıklı toplam endeks (Paasche Endeksi): A g ırlıkların referans alındı g ı dönem kar ş ıla ş tırılan dönemlerden son dönemdir.
3.3. I deal endeks (Fisher Endeksi): Laspeyres ve Paache Endekslerinin geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Böylece a g ırlıklar, kar ş ıla ş tırılan dönemlerin her ikisine de ait olmaktadır.

Soru 29: Endeksler hangi konular için hesaplanır?
Endeksler genellikle fiyatların ya da miktarların zaman içindeki de g i ş imlerini ölçmek için hesaplanır. Günümüzde sıklıkla kullanılan fiyat endekslerine; tüketici fiyat endeksi, üretici fiyat endeksi, in ş aat maliyet endeksi, çiftçinin eline geçen fiyat endeksi, çiftçinin ödedi g i fiyat endeksi, dı ş ticaret fiyat endeksi örnek olarak verilebilir.
Çe ş itli olayların miktarlarında meydana gelen oransal de g i ş imleri ölçmek amacıyla hesaplanan miktar endeksleri de fiyat endeksleri kadar önemlidir. Sanayi üretim ve dı ş ticaret miktar endeksleri en çok kullanılan miktar endekslerine örnek olarak gösterilebilir.

Soru 30: Fiyat endeksi ne demektir?
Fiyat endeksi, seçilmi ş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belli bir döneme göre de g i ş imini ölçer (IMF, 2004:605). Endeks olu ş turmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.) ve bu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti olu ş turulur ve seçilmi ş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendi g i mal ve hizmet piyasasına göre isimlendilir. Bunlara; tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Soru 31: Fiyat endekslerine neden ihtiyaç duyulmaktadır?
Bir ülkenin ekonomik yapısının belirlenmesinde, ekonomik kararlar alınmasında,
ki ş ilerin satın alma gücünün tespitinde, ücret ve maa ş ların belirlenmesinde, tüketici tarafından satın alınan mal ve hizmetlerdeki perakende fiyatların tespiti ve bu fiyatlarda zaman içerisinde meydana gelen de g i ş imin belirlenmesinde fiyat endekslerine ihtiyaç vardır. Yine sosyo ekonomik durum ve e g ilimin belirlenmesinde, konjonktürün tayini ve gelece g e dönük kararlar alınmasında fiyat endekslerine ihtiyaç duyulmaktadır.

Soru 32: Fiyat endekslerinin hesaplanması için gereken temel de g i ş kenler nelerdir?
Hesaplamanın yapılabilmesi için gerekli olan de g i ş kenler ş unlardır:
Mal ve hizmet sepeti
Temel yıl a g ırlıkları
Temel yıl fiyatları
Cari fiyatlar.

Soru 33: Endekslerde mal ve hizmet sepeti nedir?
Endekslerin hesaplanabilmesi için, fiyatlarının dönemsel olarak izlendi g i belirli bir mal ve hizmet listesine endeksin ‘mal ve hizmet sepeti’, veya ‘madde sepeti’ denir.
Endekslerde tüm mal ve hizmetlerin düzenli olarak fiyat hareketlerini izlemek çok zordur. Bu nedenle belirlenen bir ölçüte göre önemli mal ve hizmetlerle sınırlandırılarak temsil edilen sepete ‘mal ve hizmet sepeti’ denir. Seçilen mal ve hizmetler; tür, miktar ve kalite olarak açıkça tanımlanır ve endeksin amacına yönelik olarak güncelli g i sa g lanır.

Soru 34: A g ırlık nedir?
Endeks hesaplanabilmesi için gerekli, seçilmi ş mal ve hizmetlerin toplam sepet içerisindeki de g erlerine ba g lı olarak aldıkları paya a g ırlık denir. I ki tür a g ırlık sözkonusudur.
Sabit a ğ ırlık: Tüketim ya da üretim yapısı aylar ya da mevsimlerden etkilenmeyen maddelerin a g ırlıklarına denir.
De ğ i º ken a ğ ırlık: Tüketim ya da üretim yapısı mevsimlerden etkilenen maddelerin a g ırlıklarına denir. Örne g in tarımsal ürünlerin ve giyim ürünlerinin tüketimi ve üretimi mevsimlerden etkilenmektedir. Endeks kapsamındaki bu ürünler üretildikleri ve/veya tüketildikleri aylarda daha fazla a g ırlık almakta, arz ve talebinin olmadı g ı aylarda da daha az a g ırlık almaktadır. Böylece yıl içinde aylar itibariyle toplam sepet içindeki etkileri de g i ş kenlik göstermektedir.

Soru 35: Temel yıl fiyatı nedir?
Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin temel yıla ait 12 aylık ortalama fiyatlarına temel yıl fiyatı denir. Temel yıl endeksin daha sonraki dönemlerle kar ş ıla ş tırıldı g ı yıldır.

Soru 36: Cari fiyat nedir?
Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin ilgili dönemde yürürlükte olan fiyatlarına denir.
Soru 37: Türkiye'de ilk fiyat endeksleri ne zaman yayınlanmı ş tır?
I lk olarak 1914 yılında Osmanlı döneminde I stanbul il merkezinden derlenen 26 maddenin perakende fiyatlarıyla a g ırlıksız olarak “Hayat Pahalılı g ı Endeksi” hesaplanmı ş tır (D I E, 1991a:1). Daha sonra 1927 yılında I stanbul Ticaret Odası tarafından bir çalı ş ma ba ş latılmı ş ve I stanbul Ticaret Odası 1929 yılında, I stanbul piyasasında toptan muamele gören 52 maddenin a g ırlıklı geometrik ortalaması ile hesaplanmı ş "Toptan E ş ya Fiyatları" endeksini yayınlamı ş tır (D I E, 1991b:1). Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanan
tüketici ve üretici fiyatları endeksleri temel yılları ve kapsamına göre a ş a g ıda sıralanmı ş tır
Temel Yıl
1955=100 Ankara için TÜFE
1958=100 Ankara için TÜFE
1968=100 11 il, Türkiye için TÜFE
1978-1979=100 14 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE
1987=100 16 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE
1994=100 19 il, 7 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE
2003=100 81 il, 26 istatistiki bölge, Türkiye için TÜFE
Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE)
Temel Yıl
1981=100 Türkiye (Toptan E ş ya Fiyatları Endeksi)
1987=100 Türkiye (Toptan E ş ya Fiyatları Endeksi)
1994=100 Türkiye (Toptan E ş ya Fiyatları Endeksi)
2003=100 Türkiye (Üretici Fiyatları Endeksi)

Soru 38: Son hesaplanan endeksler hangi yıla aittir?
Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanan son endeksler 2003 Temel Yıllı Tüketici Fiyatları ve Üretici Fiyatları Endeksleridir. Üretici Fiyatları Endeksi ilk defa 2005 yılından itibaren yayınlanmaya ba ş lanmı ş tır.

Soru 39: Endeksler neden yenilenmektedir?
Sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan hızlı ve büyük bir de g i ş im içinde olan ülkemizde zaman içerisinde teknolojinin de getirdi g i yenilikler do g rultusunda; üretimi ve/veya satı ş ı yapılan mal ve hizmetlerin de g i ş iklik göstermesi nedeniyle toplumumuzun tüketim yapısında da de g i ş ime neden olmaktadır.
Üretimdeki sektörlerin, firmaların ve ürünlerin paylarında ve yapılarında de g i ş iklikler olmaktadır. Bu de g i ş im çerçevesinde bazı mal ve hizmetler yerini yenilerine bırakırken, bazıları da tüketim içerisindeki önemini yitirmektedir. Örne g in, cep telefonu, DVD, kontak lens, bilgisayar gibi ürünlerin tüketimi günden güne artmaktadır. Jeton, kibrit, mektup gönderme, gibi mal ve hizmetlerin tüketimi azalmaktadır.
Tüketim ve üretim yapısındaki bu de g i ş ikliklerin endekslere yansıtılabilmesi ve endekslerin güncel olması kaçınılmaz bir olgudur. Uluslararası tavsiyelerde de endekslerin be ş yılda bir yenilenmesi önerilmektedir.

III. BÖLÜM TÜKET I C I F I YATLARI ENDEKS I (TÜFE)
Soru 40: Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) nedir?
Tüketici fiyatları endeksi, belirli bir referans döneminde hanehalkları tarafından satın alınan mal ve hizmetlerden olu ş an bir sepetin fiyat de g i ş imini zaman içinde kar ş ıla ş tırarak ölçer. Mal ve hizmet sepetindeki her bir madde için miktar ve kalite de g i ş meleri gözönüne alınarak endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sa g lanır..

Soru 41: TÜFE hangi amaçlar için kullanılır?
TÜFE de g i ş ik amaçlar için kullanılır. Bu amaçlardan en önemlileri:
* makro ekonomik anlamda enflasyonun ölçülmesi ve di g er ülkelerin enflasyonlarıyla kar ş ıla ş tırılması,
* hükümetlerin ekonomik politikalarının belirlenmesi, -ücretlerin ve fiyatların ayarlanması,
* herhangi bir de g er verisinin enflasyondan arındırılması (deflatör olarak kullanılması),
*milli muhasebe hesaplarına gösterge olması,
* fiyat analizlerine gösterge olması,
* ticari faaliyetlerin yönlendirilmesi,
* perakende fiyat ve kira artı ş tespitlerine gösterge olmasıdır.

Soru 42: TÜFE tüm Türkiye’yi temsil etmekte midir?
Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanmakta olan 2003 Temel Yıllı TÜFE harcamayı yapan ki ş ilerin uyru g una ve yurtiçinde yerle ş ik olup olmadı g ına bakılmaksızın Türkiye'de yapılan tüm tüketim harcamalarını kapsamaktadır. Kapsamda, nüfusun gelir gruplarına veya co g rafi bölgelere göre herhangi bir ayrım yapılmamı ş tır.

Soru 43: Hangi yerle ş im yerleri için TÜFE hesaplanmaktadır?
2003 Temel Yıllı TÜFE, “Türkiye” için ve “I statistiksel Amaçlı Bölge Birimleri Sınıflaması”na göre 26 Bölge için hesaplanmaktadır. Ankara, İstanbul, I zmir illeri kendi ba ş larına birer bölge olu ş turmaktadır.

Soru 44: TÜFE kimlerin harcamalarını temel alır?
2003 Temel Yıllı TÜFE'de, aralarında akrabalık ba g ı bulunsun ya da bulunmasın, aynı konutta veya aynı konutun bir bölümünde ya ş ayan bir veya birden fazla ki ş iden olu ş an hanehalklarının, kurumsal nüfus olarak adlandırılan okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane, hapisane, kı ş la ve orduevlerinde ya ş ayan ki ş ilerin ve bunların yanısıra, yurtiçinde yerle ş ik olarak ikamet etmeyen turistlerin yaptıkları tüketim harcamaları temel alınmaktadır (Eurostat, 2001:28).

Soru 45: TÜFE’ye temel olan kitle nasıl seçilmektedir?
TÜFE, tanımından da anla ş ılaca g ı üzere, belirli bir kitlenin tüketimine konu olan mal ve hizmet sepetinin zaman içerisindeki fiyat de g i ş imini yansıtır. Bu durumda öncelikle endeks kapsamına alınan nüfusun belirlenmesi gerekir. TÜFE’de, endeksin amacına göre kitlenin seçiminde alternatif yakla ş ımlar olabilmektedir. Bunlar; co g rafi kapsam, sosyal kapsam, gelir kapsamı, nüfus kapsamı vb. kriterlerdir. Ülkenin belirli kesimleri kent, kır veya bölgesel ayrımda ele alınarak endeksler hesaplanabilmektedir. Endeks hesaplanmasında kitle o ülkede ya ş ayan toplam nüfus olabilece g i gibi, gelir gruplarına, gelir kaynaklarına veya geçim tarzına göre seçilmi ş kitleler de (i ş çi, ücretli, müte ş ebbis gibi) olabilmektedir.
Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanmakta olan 2003 Temel Yıllı TÜFE herhangi bir co g rafi, demografik veya gelir grubu ayrımına gitmeden yurtiçinde tüketim harcaması yapan tüm bireyleri kapsamaktadır.

Soru 46: 2003 Temel Yıllı TÜFE’ye temel olan tüketim nedir?
Devlet I statistik Enstitüsü tarafından hesaplanıp yayımlanan “2003 Temel Yıllı TÜFE'”nin temel amacı, piyasada tüketime konu olan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki de g i ş imi ölçerek enflasyon oranını hesaplamaktır. Bu amaca yönelik olarak hanehalkları, turistler ve kurumsal nüfusun yaptı g ı harcamaları ve böylece yurtiçinde yapılan tüm nihai parasal tüketim harcamaları temel alınmaktadır.

Soru 47: Hanehalkının nihai parasal tüketim harcaması nedir?
Hanehalkının nihai parasal tüketim harcaması, hanehalklarının satınalma yoluyla yaptı g ı harcamalardır. Bu kavram, hanehalklarının kendi tüketimlerine yönelik üretimleri, di g er hanelerden mal ve hizmet olarak aldıkları yardımlar gibi yine tüketim kapsamında olan ama parasal olarak piyasada alım-satıma konu olmayan unsurları kapsamaz. Kısaca bireylerin mal ve hizmet piyasasında yaptıkları tüm parasal harcamalardır (Eurostat, 2001:19).

Soru 48: Tüketim harcamaları nasıl belirlenmektedir?
Hanehalkı bütçe anketlerinde, hanehalklarının anket ayında yaptıkları gıda, giyim, sa g lık, ula ş tırma, konut, ev e ş yası ve benzeri konulardaki tüketim harcamalarına ili ş kin sorular sorulmaktadır. Hanehaklarının yaptıkları tüketim harcamaları, hanehalkının yaptı g ı tüm harcamaları günlük olarak kayıt etti g i “Hanehalkı Harcama Kayıt Defteri” ve hanede bulunan 15 ve daha büyük ya ş taki fertlerin bireysel harcamalarını kaydettikleri “Ferdi Harcama Kayıt Defteri” aracılı g ıyla anketörler tarafından derlenmektedir. Aynı ş ekilde Devlet I statistik Enstitüsü turistlerin ve kurumsal nüfus olarak adlandırılan okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane, hapishane, kı ş la ve orduevinde ya ş ayan ki ş ilerin tüketim harcamalarını da özel anketlerle derleyerek Türkiye'de yapılan toplam tüketim harcamalarını
mal ve hizmet ayrımında elde etmektedir

Soru 49: TÜFE hesaplaması için ne tür veriler gereklidir?
TÜFE’yi hesaplamak için; bir ‘mal ve hizmet sepeti’ ile bu mal ve hizmetler için yapılan ‘harcama de g erlerine’, ‘temel yıl’ ve ‘cari ay fiyatlarına’ ihtiyaç vardır.

Soru 50: TÜFE için mal ve hizmetler nasıl sınıflandırılmaktadır?
Mal ve hizmet sınıflamasının temelini, mümkün oldu g unca birbiriyle ili ş kili olan aynı tüketim ve üretim özelli g ine ve benzer fiyat hareketlili g ine sahip maddelerin biraraya getirilmesi olu ş turmaktadır. Madde çe ş idinden, mal ve hizmet grubuna kadar endeks hesaplanabilmesi ve uluslararası endeks kar ş ıla ş tırmalarının yapılabilmesi için de sınıflamaya ihtiyaç vardır.
TÜFE’nin hesaplanabilmesi için kullanılan sınıflama “Ulusal Hesaplar Sınıflaması”nın (SNA- System of National Accounts), alt çalı ş ması olan “Amaca Göre Ki ş isel Tüketim Sınıflaması”dır (COICOP- Classification of Individual Consumption by Purpose). Sınıflama madde çe ş idinden ba ş lamakta ve ana gruplara kadar devam etmektedir.

Soru 51: TÜFE sınıflamasında yeralan ana gruplar nelerdir?
Amaca Yönelik Ki ş isel Tüketim Sınıflaması'nda yeralan ana gruplar ş unlardır:
1. Gıda ve alkolsüz içecekler
2. Alkollü içecekler ve tütün
3. Giyim ve ayakkabı
4. Konut
5. Ev e ş yası
6. Sa g lık
7. Ula ş tırma
8. Haberle ş me
9. E g lence ve kültür
10. E g itim
11. Lokanta ve oteller
12. Çe ş itli mal ve hizmetler

Soru 52: TÜFE mal ve hizmet sepeti nedir?
TÜFE’nin hesaplanabilmesi için gereken, fiyatlarının takip edilece g i seçilmi ş mal ve hizmetlerden olu ş an sepete mal ve hizmet sepeti denir.

Soru 53: TÜFE mal ve hizmet sepeti nasıl belirlenir?
TÜFE’nin temeli, hanelerin belirli bir dönemde yaptıkları tüketim harcamalarına dayanmaktadır. Tüketim harcamalarına konu olan mal ve hizmetlerin neler oldu g u ve ne miktarda satın alındı g ının belirlenmesi gerekmektedir. Bunun için hanehalklarının tüketim harcamaları "Hanehalkı Bütçe Anketi" ile, turistlerin tüketim harcamaları "Yabancı Ziyaretçiler Anketi" ile, okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane, hapisane, kı ş la ve orduevlerinde ya ş ayan ki ş ilerin tüketim harcamaları da “Kurumsal Nüfusa Yönelik Tüketim Harcamaları
Anketi” ile belirlenmektedir.
Her bir mal ve hizmet için yapılan tüketim harcaması; toplam harcama içinde aldı g ı paya göre sıralanarak, her bir harcama grubunda önemli paya sahip mal ve hizmetler sepetine dahil edilmektedir. Hanehalkları tarafından belirli bir ihtiyacı kar ş ılamak amacıyla satın alınan tüm mal ve hizmetlerin endeks kapsamı içinde yer alması imkansız oldu g u için, en çok tüketim harcaması yapılan mal ve hizmetler endeks kapsamına alınmaktadır.

Soru 54: TÜFE mal ve hizmet sepeti ne sıklıkla güncellenmektedir?
TÜFE mal ve hizmet sepeti her yıl Aralık ayında güncellenmektedir. x

Soru 55: TÜFE’de piyasaya yeni çıkan maddeler endekse dahil edilebilir mi?
Piyasaya yeni çıkan maddeler tüketim harcamalarında önemli bir paya sahip oldu g unda, yıl sonunda mal ve hizmet sepetinin ve harcama a g ırlıklarının güncellenmesi sırasında endekse dahil edilmektedir. Yeni önem kazanan mal ve hizmetler tüketici piyasasının izlenmesi ve her yıl uygulanmakta olan tüketim harcamaları anketleri ile belirlenmektedir.

Soru 56: TÜFE mal ve hizmetlerinin seçiminde hangi ölçütler dikkate alınmaktadır?
Endeks kapsamında yeralan mal ve hizmetlerin seçiminde;
- hanehalklarının tüketim harcamalarında önemli bir a g ırlı g a sahip olması,
- tanımlanabilir nitelikte olması,
- birim fiyatına ula ş manın mümkün olması,
- fiyatının izlenebilir olması,
- tüketim harcamasında önemli a g ırlık almamasına ra g men süreklili g i olan temel
maddeler olması (mektup gönderme vb.) gibi ölçütler dikkate alınmaktadır.

Soru 57: TÜFE mal ve hizmet sepeti olu ş turulurken hangi harcamalar kapsam dı ş ı tutulmaktadır?
Endeks mal ve hizmet sepeti olu ş turulurken;
- hanehalkı fertlerinin i ş yerleri için yaptıkları harcamalar,
- haneler tarafından yatırım amacıyla yapılan harcamalar (gayrimenkul alımı, antika alımı gibi),
- tasarruflar,
- hanehalkı fertlerinin yurtdı ş ında yaptıkları harcamalar,
- gelir vergileri ve di g er dolaysız vergiler,
- kulüp aidatları ve ba g ı ş lar,
- parasal borçlar ve verilen hediyeler,
- emekli ve sosyal güvenlik aidatları, hayat sigortası vb. sigorta primleri gibi harcamalar kapsam dı ş ında tutulmaktadır.

Soru 58: TÜFE mal ve hizmet sepetinde kapsanan “ana grup”, “alt grup” ve “madde” sayıları nelerdir?
2003 Temel Yıllı TÜFE’de, 12 ana grup, 44 alt grup ve 423 madde kapsanmaktadır.
Sepete çe ş itleriyle birlikte toplam 712 ürün girmektedir. Tablo 2'de sepetteki madde ve madde
gruplarının ana harcama gruplarına göre da g ılımı gösterilmektedir..
Tablo 2: Ana harcama gruplarına göre alt grup ve madde sayısı
1- Gıda ve alkolsüz içecekler 2 120
2- Alkollü içecekler ve tütün 2 12
3- Giyim ve ayakkabı 2 72
4- Konut ve kira 4 14
5- Ev e ş yası 6 60
6- Sa g lık 3 16
7- Ula ş tırma 3 27
8- Haberle ş me 3 10
9- E g lence ve kültür 6 42
10- E g itim 5 6
11- Lokanta ve oteller 2 13
12- Çe ş itli mal ve hizmetler 6 31
Toplam 44 423

Soru 59: TÜFE’de mal ve hizmetlerin a g ırlık verilerinin kayna g ı nedir?
Madde a g ırlıkları, her bir maddeye ili ş kin harcama de g erlerinin ilgili madde grubunun toplam harcama de g erindeki paylarıdır. TÜFE’de kullanılan a g ırlıklar “Hanehalkı Bütçe Anketi”, “Kurumsal Nüfus Tüketim Harcaması Anketi” ve “Yabancı Ziyaretçiler Anketi” olmak üzere üç anketten elde edilmektedir. Ancak verilerin hanehalkı bütçe anketinden elde edilemedi g i veya yetersiz oldu g u tüketim maddelerinde üretim, ihracat, ithalat ve perakende ticaret gibi çe ş itli anketlerden elde edilen bilgiler yardımcı kaynak olarak kullanılmaktadır. x

Soru 60: TÜFE’de a g ırlıklar nasıl hesaplanır?
Mal ve hizmetlerin nitelikleri gözönüne alınarak bu tüketim maddeleri için yapılan harcama de g erleri ve toplam harcama içindeki payları incelenmi ş tir. Yapılan incelemede bazı maddelerin aylar itibariyle mevsimsel farklılık ve de g i ş kenlik gösterdi g i, bazı maddelerin ise aylar itibariyle sabit kaldı g ı gözlenmi ş tir. Aylar itibariyle farklılık gösteren maddeler (giyim, sebze ve meyve gibi) için, aylık harcama de g erleri kullanılarak aylık de g i ş ken a g ırlık hesaplanmı ş tır. Di g er maddelere ait a g ırlık hesaplaması için 1 Ocak - 31 Aralık 2003 tarihleri arasındaki 12 aylık tüketim de g erleri kullanılarak yıllık sabit a g ırlık kullanılmı ş tır.
Maddeye ili ş kin harcama de g eri
Madde a g ırlı g ı =
Maddeninin ait oldu g u alt gruba ait toplam harcama de g eri.
Ş ekil 1'de ‘Gıda ve alkolsüz içecekler’ grubunda a g ırlıkların hesaplanması ile ilgili ş ema bulunmaktadır:

Soru 61: TÜFE ana grup a g ırlıkları nelerdir?
Tablo 3'te TÜFE ana harcama gruplarının 2003 yılı a g ırlıkları gösterilmektedir.
Ana harcama grupları Ana grup a g ırlıkları
1- Gıda ve alkolsüz içecekler 29,42
2- Alkollü içecekler ve tütün 4,67
3- Giyim ve ayakkabı 8,09
4- Konut ve kira 16,91
5- Ev e ş yası 6,47
6- Sa g lık 2,71
7- Ula ş tırma 10,42
8- Haberle ş me 4,82
9- E g lence ve kültür 3,60
10- E g itim 2,15
11- Lokanta ve oteller 5,87
12- Çe ş itli mal ve hizmetler 4,87
Toplam 100,00

Soru 62: TÜFE için “fiyat derleme” kapsamına giren yerle ş im yerleri nasıl belirlenir?
Fiyatların derlendi g i örnek yerle ş im yerleri tespit edilirken konut sayısı, nüfus yo g unlu g u ve i ş yeri sayısı temel ölçüt olarak alınmı ş tır. Nüfus ve bina sayımları ile 2003 yılı
GIDA ve ALKOLSÜZ I ÇECEKLER
GIDA
Ekmek ve tahıllar Pirinç berzani Pirinç baldo Et Balık Süt, peynir yumurta Ya g lar Meyveler Ş eker Di g er gıda ürünleri Sebzeler
Ekmek Pirinç Un ve di g er tahıllar Di g er fırın ürünleri Makarna Di g er tahıl ürünleri
Ş ekil 1: Tüketici fiyatları endeksi ‘Gıda ve alkolsüz içecekler’ grubu için a g ırlık sistemi
Hanehalkı Bütçe Anketi'nden elde edilen harcama da g ılımları yerle ş im yerlerinin örneklemini belirlemede kullanılmı ş tır. Bunun sonucunda 81 il ve 72 ilçe fiyat derleme kapsamına alınmı ş tır.

Soru 63: TÜFE’de fiyatların derlenmesinde dikkate alınması gereken konular nelerdir?
TÜFE’de kapsanan mal ve hizmetlere ait fiyatların derlenmesinde iki önemli unsur sözkonusudur. Bunlar; mal ve hizmet bazında derlenecek “fiyat sayısı” ve “kapsama alınacaki ş yerlerinin seçimi”dir.

Soru 64: TÜFE’de fiyat derlenecek i ş yerlerinin seçimi nasıl yapılır?
Seçilen yerle ş im yerlerinde endekste kapsanan mal ve hizmetlerin satı ş ının yapıldı g ı i ş yerleri (market, giyim ma g azası, bakkal, kasap, manav, muayenehane vb.) a ş a g ıda belirlenen ölçütlere göre seçilmektedir:
- i ş yerinin halkın yo g un alı ş veri ş yaptı g ı yerlerden biri olması,
- i ş yerinde aranılan nitelikte maddelerin topluca bulunabiliyor olması,
- i ş yerinin faaliyet de g i ş tirme veya kapanma gibi e g iliminin olmaması,
- i ş yeri aranılan nitelikleri sa g lıyorsa, özellikle 1994=100 temel yıllı endekste takip edilen i ş yerlerinden olması,
- giyim ma g azalarının mümkün oldu g unca kadın, erkek, çocuk ve bebek giysilerini bir arada satıyor olması,
- özel amaçlı olarak sadece belirli bir kesime yönelik satı ş yapan kurum, vakıf, vb. türden bir i ş yeri olmaması,
- i ş yerinin fiyat derleme konusunda i ş birli g ini kabul ediyor olmasıdır.
Zaman içerisinde TÜFE’de kapsanan i ş yerleri kapanabilir, faaliyet de g i ş tirebilir veya takip edilen ürünler bulunmayabilir. Bu durumda, yeni i ş yerleri ile eski i ş yerleri, madde tanımları ve fiyatlar bakımından kar ş ıla ş tırılır ve tutarlılık sa g lanarak yeni i ş yeri endekse dahil edilmektedir.

Soru 65: TÜFE’de aynı madde için derlenecek fiyat sayısı nasıl belirlenmektedir?
Belirli bir mal ve hizmet için derlenecek fiyat sayısı, mal ve hizmetlerin i ş yerleri arasındaki fiyat farklıla ş ma derecesine ba g lıdır. E g er, mal ve hizmetin fiyat de g i ş imi fazla ise, fiyat de g i ş iminin daha az oldu g u mal ve hizmete göre daha fazla fiyat sayısına gerek vardır.
Pilot çalı ş malarda madde tanımlarının belirlenmesi sırasında maddeler, i ş yerleri arasındaki fiyat farklıla ş masına (varyansına) göre ayrılmı ş ve bu madde grupları için yeterli sayıda fiyat gözleminin yapılması sa g lanmı ş tır.

Soru 66: Fiyatlandırma sırasındaki KDV ve benzeri vergiler dikkate alınır mı?
Fiyatlar, tüketicinin ödedi g i KDV vb. vergiler dahil, pe ş in satı ş fiyatları olarak derlenir.

Soru 67: Mal ve hizmete uygulanan taksitli satı ş fiyatları veya ikinci el fiyatlar kapsanır mı?
TÜFE’de mal ve hizmete ait taksitli satı ş fiyatları veya anla ş malı fiyatlar derlenmemektedir. Yine ikinci el fiyatlar endekste kapsanmamaktadır.

Soru 68: I ndirimli fiyatlar dikkate alınır mı?
I ndirimli fiyatlar uygulaması tüm mü ş teriler için geçerli ise alınmaktadır. I ndirimler belirli tüketici grubuyla sınırlıysa, bu indirimler dikkate alınmamaktadır. Örne g in bazı marketlerin alı ş veri ş kartına sahip olan mü ş terilerine yönelik indirimli fiyatlar endeks kapsamına alınmamaktadır..I ndirimlerde dikkat edilecek önemli nokta malın kalitesinin de g i ş memesidir. Fiyatlarda meydana gelen indirimler malın kalitesinin de g i ş mesinden veya defolu olmasından kaynaklanıyorsa bu fiyatlar dikkate alınmamaktadır. Bazı perakende satıcıları ucuz satmak amacıyla takipte olan ürünlerin kalitesini de g i ş tirip aynı mal gibi piyasaya sürebilir, bu gibi durumlarda gerekli kalite ayarlaması yapılarak fiyatlar endeks hesabına dahil edilmektedir.

Soru 69: Fiyat derlemek için i ş yerinden madde seçimi yapılırken kullanılan ölçütler nelerdir?
TÜFE’de, i ş yerlerinde maddenin tanımlanmasında belli ölçütler kullanılmı ş tır. Bu ölçütler;
- i ş yerinin i ş birli g ini kabul etmi ş olması,
- maddenin tanımının do g ru ve net yapılabiliyor olması,
- maddenin tanımının endeks kapsamındaki tanım ile tutarlı olması,
- kalite farkı olmaması,
- ölçü biriminde tutarlılık sa g lanması,
- maddenin i ş yerinde satı ş ının sürekli olması,
- takip edilen maddenin ait oldu g u madde grubuna ait maddelerin de fiyatının takip edilebilir olmasıdır.

Soru 70: TÜFE’de “madde tanımı” niçin önemlidir?
TÜFE’de aynı kalitedeki ve ölçüdeki maddelerin fiyatlarının takip edilmesi esastır. Bunun için madde tanımlarının standart hale getirilmesi gerekmektedir. Fiyat derleyen ki ş inin benzer ürünler arasından endeks kapsamındaki maddeyi rahatlıkla ayırdedebilmesi için madde tanımlarının mümkün oldu g unca ayrıntılı olmasına dikkat edilmesi gerekmektedir.
Böylece fiyat derleyen ki ş ilerin de g i ş mesi durumunda aynı maddenin fiyatının derlenebilmesi sa g lanabilmektedir. Marka, model, ölçü birimi ve maddeye ili ş kin di g er özel bilgilerden olu ş an tanımlar fiyat derlemede en önemli unsurdur. Ayrıca bir madde çe ş idinin üretimden kalkması veya talebin azalması vb. nedenlerle piyasada bulunamaması durumunda; ikame edilecek ürünün seçiminde madde tanımları yardımcı olmaktadır.

Soru 71: TÜFE’de “temel yıl fiyatları” nasıl hesaplanır?
2003 Temel Yıllı TÜFE için seçilen maddelerin temel yıl fiyatları (Po), 1 Ocak-31 Aralık 2003 tarihleri arasındaki 12 aylık dönemin fiyatlarının ortalamasıdır. De g i ş ken a g ırlıklı maddelerin fiyatları ise bulundukları aylardaki a g ırlıklarla elde edilmi ş a g ırlıklı ortalama fiyatlardır.
Temel yıl fiyatları de g i ş ik kaynaklar kullanılarak belirlenmi ş tir. 2003 Hanehalkı Bütçe Anketi'nin uygulandı g ı (1 Ocak - 31 Aralık 2003) tarihleri arası uygulanan anketin dönemsel verileri ile seçilen maddeler ve bu maddelere ait birim fiyatlar irdelenmi ş tir. Ayrıca 1994=100
Kentsel Yerler TÜFE’de kapsanan maddelerin 2003 yılına ait fiyatları irdelenmi ş ve bunlarla beraber yeni addelerin fiyatları derlenmeye ba ş lanmı ş tır. Bu çalı ş malar sonucu temel yıla ait aylık birim fiyatlar belirlenmi ş tir.

Soru 72: TÜFE’de fiyatlar ne zaman derlenir?
Fiyat derleme i ş leminin düzenli zaman aralıklarında yapılması gerekmektedir. Fiyatlar aylık olarak ve her ay aynı dönemde izlenmektedir. TÜFE’de sebze ve meyve grubu dı ş ındaki maddeler için ayın 10. ve 20. günlerini içine alan haftalarda fiyatlar derlenmektedir. Ay içerisinde fiyatlar çok sık de g i ş ti g i için taze sebze ve meyveler ile petrol ürünlerinin fiyatları her hafta derlenmektedir. Kiralar için de ayda bir defa bilgi toplanmaktadır.

Soru 73: Fiyat derlenirken nelere dikkat edilmektedir ?
TÜFE’ye ait fiyatların derlenece g i tarihlerin i ş yerindeki yetkililer tarafından önceden
biliniyor olması ve özellikle alı ş veri ş in yo g un oldu g u zamanların seçilmemesi gerekmektedir Aksi halde, i ş yo g unlu g undan dolayı i ş yeri yetkilisinin fiyat derlemede yardımcı olmaması gibi istenmeyen bir durum sözkonusu olabilmektedir.
Fiyat derlenirken ilgili maddenin ara ş tırmaya konu madde tanımına uyup uymadı g ına dikkat edilmekte, dolayısıyla do g ru maddenin fiyatının derlendi g inden emin olunmaktadır.
E g er fiyatlarda de g i ş im sözkonusu ise bunun nedenleri ara ş tırılmaktadır. Fiyatlarda meydana gelen de g i ş imin gerçek fiyat de g i ş imi mi yoksa kalite de g i ş iminden mi kaynaklandı g ı belirlenmektedir.

Soru 74: Cari fiyat nedir?
Endeksin hesaplanabilmesi için gereken cari fiyat; endeks kapsamına alınan maddelerin ilgili ayda derlenen fiyatlarıdır. TÜFE’de kapsanan mal ve hizmetlerin aylık fiyatları seçilmi ş yerle ş im yerlerindeki, seçilmi ş i ş yerlerinden takip edilmektedir.

Yazının devamı için linki tıklayınız.   

http://www.kenthaber.com/Arsiv/Haberler/2005/Temmuz/07/Haber_72259.aspx