Ayça Abakan
BBC Türkçe Servisi

Osmanlı yönetimi altında 1915 yılında yaşananların 90’ıncı yıldönümü yaklaştıkça Türkiye ve Ermeniler arasında, tarihin ve tarihi verilerin, belgelerin sorgulanması, değerlendirilmesiyle ilgili tartışmalar da yoğunlaşıyor.


Ermenilerin savlarına karşılık vermek üzere iktidarla ortak girişimde bulunma kararı alan CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, Türkiye’nin bu konuda yürütülen kampanyalarda kaynak olarak gösterilen ’’Mavi Kitap’’ı kabul etmediğini ilan etmekle inisiyatifi alacağını kaydetti.

Baykal, "İngiliz Avam Kamarası’nın anlayışı içinde yayınlanan kitap, Birinci Dünya Savaşı koşulları içinde propagandaya yönelik olarak, tarihi gerçeklerden kopuk bir biçimde, özel olarak hazırlatılmıştır. Şimdi onu tarihi gerçeklerin ifade edildiği bilimsel bir yayın organı gibi anlamak, değerlendirmek doğru değildir" dedi

Bunca tartışma uyandıran "Mavi Kitap" nedir? Ne zaman, ne için yazılmıştır?

BBC Türkçe Servisi’nden Ayça Abakan, konunun ayrıntılarını iki ayrı perspektifle konuya yaklaşan iki tarihçiyle konuştu.

Andrew Mango, Atatürk ve Günümüzde Türkler adlı kitapların yazarı. Ara Sarafyan ise Mavi Kitap’taki önsözün yazarı.



--------------------------------------------------------------------------------


Ayça Abakan: Mavi Kitabı siz nasıl tanımlıyorsunuz?

Andrew Mango: Mavi Kitap, İngiliz hükümetinin birinci dünya savaşı sırasında yayınladığı bir kitaptır.

Aslında iki kitap yayınlanmıştı. Birincisi Almanların mezalimi hakkında. İkisi de harp sırasında hazırlanmış propaganda maksatlı kitaplardı.

Almanlarla ilgili olanın tamamen propaganda eseri olduğu sonradan resmen itiraf edildi.

Ermeni meselesiyle ilgili kitaba gelince. Bunu yazanların başında bir İngiliz diplomat vardı: Lord Bryce. Sonradan İngiltere’nin Washington elçisi tayin edilmişti.



Amerika o zaman daha savaşa girmemişti. Ve Alman propagandası o dönemde Amerika’da oldukça kuvvetliydi. Amerikan kamuoyunu müttefikler lehine çevirebilmek amacıyla böyle bir kitap hazırlandı.

Lord Bryce’ın dışında, ünlü tarihçi Arnold Tonynbee de bu çalışmaya katılmıştı, ama iyi bir tarihçi olduğu için daha sonra bir kitabında bunun propaganda olduğunu itiraf ediyor.

Aslında bugünlerde hiç bir ciddi tarihçi bu Mavi Kitap’a önemli bir belge gözüyle bakmıyor.

A.A.: Türkiye’de siyasetçilerin bu konuda İngiliz Avam Kamarası bağlamında harekete geçmesi sizce bir sonuç getirir mi?

A.M.: Eğer sonuç, bu sorunun tarihçilere havale edilmesi şeklinde tecelli ederse, yararlı olabilir. Aslında bu nihayet bütün tarihle ilgili sorunlar gibi ciddi olarak tarihçiler tarafından incelenmesi gereken bir sorundur. Ama maalesef şimdiye kadar bir sağırlar diyaloğu şeklinde devam etti bu iş.

Türk tarafı kendi belgelerini ortaya koyuyor, Ermeniler kendi belgelerini. Bir iki teşebbüs oldu Ermeni ve Türk tarihçilerini biraraya toplamak için. Ama Ermeniler son zamanlarda böyle toplantılardan kaçınıyor. Çünkü soykırım iddialarını tamamen siyasi maksatlarla kullanıyorlar.

Ama eninde sonunda bu iddiaların incelenmesi lazım. Mesele şu ki Ermeniler bugüne kadar bir buçuk milyon Ermeni’nin katledilmiş olduğunu söylediler.

Oysa bütün demografik, nüfusla ilgili çalışmalar, o dönemde Ermeni nüfusunun tamamının ancak bir buçuk milyon olduğunu gösteriyor. Ve birinci cihan savaşı sırasında ölenlerin sayısı en fazla altı yüz bindir ki, bu sayı hastalık ve diğer muhtelif sebeplerden ölenleri de kapsıyor, yalnız katledilenleri değil.

Yüz binlerce belge var. Osmanlı arşivlerindeki belgelerin galiba tümü ya da çoğu neşredilmiştir. Bazı Alman belgeleri, Rus belgeleri de yayınlanmış. Ermeni komitacıların, Hınçaklar’ın, Taşnaklar’ın belgeleri ise yayınlanmamış. Bazı Alman belgeleri yayınlanmış. Bütün bunların biraraya getirilmesi lazım.

O zaman kimin kimi öldürdüğü, hangi maksatla, hangi tarihi çerçeve içinde bu olayın cereyan etmiş olduğu anlaşılacak.

Bence tarih kitaplarına bu olayın doğru şekilde geçmesi lazım. Fakat siyasi mercilerden bir yardım beklemek bence beyhude. Çünkü tarih yazımı siyasilerin, milletvekillerinin işi değildir.

Ermeniler ne diyor?

"Mavi Kitap" hakkında Ermeni tarafı ne düşünüyor? Ayça Abakan 2000 Yılında, gözden geçirilerek ve tanıtımındaki ifadeyle, kesinti yapılmaksızın yeniden basımı yapılan "Mavi Kitap"a bir önsöz yazmış olan tarihçi Ara Sarafyan’la da konuştu.

Ayça Abakan: Kitabın içeriğini anlatır mısınız bize?

Ara Sarafyan: Kitabın büyük bölümü Osmanlı dönemindeki Türkiye’den gelen görgü tanıklarının ifadelerinden oluşuyor. Başında bu ifadelerin bir değerlendirmesi var. Yazarıysa hukuk profesörü Lord Bryce. Bir diğer yazar da daha sonra büyük bir tarihçi olacak Arnold Toynbee. Ermeni soykırımıyla ilgili İngiliz tezlerinin mimarları bu kişilerdi.



A. A.: Peki "Mavi Kitap"ın içerdiği bilgilerin asılsız, temelsiz olduğu savlarını nasıl yorumluyorsunuz? Yer verilen sayılar, doğrulanabiliyor, kanıtlanabiliyor mu?

A. S.: Bunun söylenmesi tuhaf, zira bilgiler doğrulanabiliyor. Aslında ben bundan beş yıl önce "Mavi Kitap"ın eleştirel bir yeniden-basımını yaptım.

Bu çalışma sırasında İngilizlerin elde ettikleri ve çoğu Amerika Birleşik Devletleri’nde olan belgelerin orijinallerine ulaştım. Bu belgeler de Osmanlı döneminde İç Anadolu’da görevli bulunan Amerikan konsoloslarının ifadeleri çoğunlukla.

Trabzon, Harput, Mersin ve Halep, Şam, Bağdat gibi kentlerde görev yapan kişilerdi bunlar.. "Mavi Kitap"ın çekirdeğini, Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığının kendi arşivleri oluşturuyor.

Amerikan dışişleri bakanlığı da 1915’in sonlarına doğru Ermenilerin içinde bulunduğu kötü koşulları halka duyurmak ve yardım parası toplayabilmek amacıyla bu kayıtları kamuoyuna açıklamıştı.

İşte İngilizler de bu belgeleri ele geçirdiler ve bunları, propaganda da dahil olmak üzere, kendi amaçları için kullandılar. Ama verilmiş olan bilgilerin doğruluğu, kayıtlardadır. Orijinal kayıtlar hala mevcuttur Amerika Birleşik Devletleri’nde.

Ve bizim İngiltere’de yeniden basımını yaptığımız "Mavi Kitap"ta, belgelerin orijinallerine gidilmiştir. "Mavi Kitap" üzerinde çalışacak yerde, Amerikan arşivlerine, aynı belgelere gittik ve bir bütün halinde, "Ermeni Soykırımı Hakkında Resmi Amerikan Belgeleri" başlığı altında bir dizi olarak yayımladık.

Bu belgelerde, hem orijinal belgeler, hem de İngilizlere gönderilmemiş olan kayıtlar yeralmaktadır. Burada görülüyor ki, İngilizler, belgeleri orijinal haliyle yayımlamış.

İngilizlerin yaptığı tek değişiklik, bu ifadeleri vermiş olup, o dönemde hala Osmanlı devletinde görev yapmakta olan Amerikalıların isimlerini açıklamamak olmuş. Dolayısıyla "Mavi Kitap" akademik anlamda güvenilir bir yayındır.