İşte Madoff'un sırrı

Amerika'nın kastellisi olarak bilinen ve insanları milyarlarca dolar zarara uğratan Madoff, tüm dünyayı kandırmayı nasıl becerdi. İşte cevabı...

Anne Applebaum yazısı/ Washington Post

Sahne bir: 1990'ların başında bir tarihte Varşova'da bir daire satın alıyoruz. Satın alma işlemlerinin her bir aşamasında eşim ve ben kişisel olarak hazır bulunmak, sıraya girmek ve kimlik kartlarımızı göstermek zorunda kalıyoruz. Birden fazla kez Notere gidiyoruz. Birden fazla kez vergi dairesine gidiyoruz. Tüm işlemlerin sonunda bir bavul dolusu doları teslim etmemiz isteniyor. Daireyi satan kişi ödemenin banka havalesi ve kendi ülkesinin para birimiyle yapılmasını istemiyor.

Sahne iki: 2000'li yılların başında bir tarihte Washington'da bir araba satın alıyoruz. Birkaç arabayla test sürüşü yapıyor ve satıcıya hangi arabayı istediğimizi söylüyoruz. Satış için bir çek veriyoruz ve satıcı bunu herhangi bir kimlik kartı sormadan kabul ediyor. Eşim satıcıya çekin karşılıksız çıkması konusunda hiç endişe duyup duymadığını soruyor. Satıcı gülüyor ve biz yeni bir arabayla ayrılıyoruz.

İki farklı kapitalizm

İki ayrı zaman iki farklı mekân, ama her şeyden önce iki farklı kapitalizm. Şayet "Güven/Sosyal Erdemler ve Refahın Yaratılması" kitabının yazarı Francis Fukuyama bu makaleyi yazıyor olsaydı, birinci mizansendeki Varşova'yı "az itimat" edilebilecek bir kültür ve ikinci mizansendeki Washington'u da "yüksek itimat" edilebilecek kültür olarak tanımlardı. Bu ikisi, "sinir bozucu ve zaman kaybına yol açan finansal işlemlerin yapıldığı yer" ve "işlemlerin kolay olduğu yer olarak" da adlandırılabilir.

Bu tür etiketler ilelebet geçerli olmuyor. 1990'ların başından bu yana kadar geçen 20 yıllık sürede Varşova'da banka havaleleri, telefonla işlemler ve yerel para biriminin kullanılması norm haline geldi. Artık esas soru, gelecek 20 yıl içinde Amerikan kapitalizminin de değişip değişmeyeceğidir (iyi anlamda değil, kötüye doğru).

Bernard L. Madoff Investment Securities'in hesaplarının çöküşü haberlerini okurken, bu şekilde kötüye gidişat olacağı sonucuna varmamak imkansız. Kuşkusuz bu açıkça görülen yolsuzlukların boyutu, bir araba satıcısı ve hatta bir apartman satın alan kişinin dâhil olabileceğinin çok üstünde. Madoff'un bir piramit oluşturan olağanüstü büyük boyuttaki işlerinin kurbanları olarak görünenler, büyük bankalar (BNP Paribas, Nomura Holdings), ünlü kişilikler (Mort Zuckerman) ve Madoff'un Palm Beach Country Club'ten arkadaşları. Madoff tutuklanırken, yardım kurumları kapatılıyor ve varlıklı insanlar yoksullaşıyor. En kötüsü de artık herhangi bir yerde yatırım yapacak olanlar bu adımı çok daha sıkı, daha uzun düşünecek ve daha fazla belge isteyecek. Ve bunu sadece Madoff'tan dolayı değil, aynı zamanda sisteme olan güvenin erimesine yol açan sub-prime kreditörler, Wall Street yatırımcıları ve Enron sahtekârları yüzünden de yapacaklar.

Güvenin çöküşü

Buradaki asıl ironi, bütün bu işlerin öncelikle müşterilerin iyi niyetli bir şekilde sorgulamadan kabul ettiği ve varlıklı insanların para kazandığı düşünülen olağanüstü yüksek bir güvene dayanan bir kültürde olduğumuz için olanaklı olmuş olmasıdır. Bizim kültürümüzde Madoff gibi bir kişiye tam da zengin olduğu için, Palm Beach Country Club'e üye olduğu için ve şirketinin içinde gerçek işler yapan insanların olduğu Manhattan'da pahalı bürolara sahip olduğu için güven duyulmaktaydı. Oysa 17'inci katta seçkin bir grup tarafından yasadışı işlemler gerçekleştiğinin kimse farkında değildi.

Diğer kültürlerde (belki de diğer kültürlerin çoğunda) çok zengin insanlar, tanımı gereği kuşku uyandırır. Yakın zamanda varlıklı bir Rus'la tanıştım ve otomatik olarak kendisinin karanlık bir iş çevirdiğini varsaydım: Dünyanın bu kesiminde insan başka nasıl zengin olabilir ki? Oysa daha sonra kendisinin Kiev'de faaliyet yürüten bir Batı şirketinin üst düzey yöneticisi ve tamamen namuslu biri olduğu ortaya çıktı. Ama niçin böyle bir yanlışa düştüğümü biliyorum: Son 20 yılda çok sayıda milyarderin çıkmasına yol açan hileli "özelleştirmeler" ve karmaşık para temizleme operasyonlarını hala anımsıyorum (ve birçok Rus da hala anımsıyor). 1990'larda 2 milyon Rus'u 1,5 milyar dolar dolandıran, efsanevi bir üne sahip MMM'yi de anımsıyorum. O zamanlar bu kadar bariz bir yolsuzluğun ancak Sovyet'ler sonrası kanunsuzluğun hüküm sürdüğü bir dünyada olanaklı olabileceğini düşünüyorduk.

Yanılmıştık. MMM'nin hayal bile edemeyeceği büyüklükteki Madoff'un kurduğu zincir yasallığa dayanan geleneğimiz sayesinde olanaklı olabildi. Ve artık bu geleneğin çöküşüne katkı sağlayacak. Bir öngörü: Amerikan kapitalizmi önümüzdeki dönemde yavaşlayacak, daha ihtiyatlı, daha az verimli ve daha az girişimci olacak. 1990'ların Doğu Avrupa'sı veya günümüzün Latin Amerika ve Rusya'sının henüz oldukça uzağındayız. Ama belki de düşündüğümüz kadar da uzağında değiliz.