Varto Genel Bilgi
Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Muş İli’ne bağlı bir ilçe olan Varto’nun kuzeyinde ve doğusunda Erzurum, güneydoğusunda Bulanık, güneyinde Merkez ilçe, batısında da Bingöl ili bulunmaktadır. Muş’un kuzeybatı kesiminde yer alan Varto’nun engebeli bir arazi yapısı vardır. İlçe topraklarının kuzey kesimini Bingöl Dağı (3.000 m.), doğu kesimini Akdoğan Dağı, güney kesimini Otluk Dağları, güneybatı kesimini Şerafettin Dağı engebelendirir. İlçe toprakları Murat Nehri, Bingöl Çayı ve bu akarsuların kolları tarafından derin bir biçimde parçalanmıştır. Bunlardan Murat Nehri ilçe sınırlarına doğudan girerek, doğu-batı doğrultusunda akar ve Merkez ilçe ile doğal sınırını oluşturur. Ayrıca ilçede Akdoğan (Hamurpert) Gölü, bu gölün güneyinde Küçük Hamurpert Gölü bulunmaktadır.Deniz seviyesinden yüksekliği 1.650 m.dir. İl merkezine 56 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 1.418 km2 olup, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre, toplam nüfusu 46.178’dir.
İlçenin bitki örtüsü genel olarak bozkır görünümündedir. Varto, Doğu Anadolu Kırık Kuşağı ile Kuzey Anadolu Kırık Kuşağının kesiştiği bir alanda yer almaktadır. Bu nedenle de Türkiye’nin en etkin deprem bölgesidir. Tarih boyunca depremlerden büyük zarar görmüştür. Varto 1946 ve 1966 depremlerinden büyük zarar görmüş ve tümüyle yıkılmıştır.
İlçe Doğu Anadolu’nun karasal iklim özelliklerine sahiptir. Kışları çok soğuk ve kar yağışlı,yazları ise sıcak ve kurak geçmektedir.
İlçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve el dokumasına dayalıdır. Yetiştirilen başlıca tarımsal ürünler, buğday başta olmak üzere tahıl elma ve armuttur. Hayvancılık tarımdan daha ileri bir düzeydedir. Koyun ve kıl keçisi yetiştirilir. El tezgahlarında kilim dokumacılığı yapılmaktadır. İlçede ayrıca büyük çapta arıcılık yapılmaktadır.
İlçenin adının, Urartu sözcüğünün halk arasında zamanla değişime uğrayarak ortaya çıktığı söylenmektedir. En eski isimlerinden birisinin Gümgüm veya Gimgim olduğu da söylenmektedir. Bazı kaynaklara göre Oğuz Türkleri buraya geldikleri zaman evlerinin dolu olduğu, sokaklarının da at kişnemesi ile çınladığından bu isim yakıştırılmıştır. Bazı söylentilere göre de; Bingöl Dağları’ndaki Goskar Baba’nın mezarını ziyarete gidenler davul sesine benzer sesler çıkarırlar ve bu yüzden de buraya Gümgüm adı verilmiştir.
İlçenin tarihinin Urartularla başladığı, 1963-1964 yıllarında kayalıdere Köyü’nde yapılan arkeoloji kazıda ele geçen buluntulardan anlaşılmaktadır.Urartulardan sonra Medler, Persler, Partlar, Roma ve Bizanslılar yörede egemen olmuşlardır. Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra Anadolu Selçukluları buraya yerleşmiştir. Daha sonra yöre Karakoyunlular ve Akkoyunluların egemenliği altına girmiştir. Yavuz Sultan Selim’in 1514 Çaldıran Savaşı sırasında Osmanlı topraklarına katılmıştır.
XIX.yüzyıl sonlarında Bitlis vilayetinin Muş Sancağına bağlı bir kaza idi. 1920 yılında yörede bağımsız bir yönetim kurmak için Cibranlı aşireti bir ayaklanma başlatmış, Kazım Karabekir Paşa’nın birlikleri bu isyanı bastırmıştır. Tarihte bu ayaklanmaya Hallo Ayaklanması ismi verilmiştir. Bu isyanın uzantısı olarak da 1925’te Şeyh Sait Ayaklanması olmuştur. Cumhuriyetin ilanından sonra ilçe konumunu sürdürmüştür.
İlçedeki tarihi eserler arasında, Kayalıdere kazılarında ortaya çıkartılan Sarduri II zamanında yapılmış Urartu Kalesinin kalıntıları, Muş Varto yolu üzerinde Murat Irmağı Köprüsü (1877), Kaynarca Köprüsü bulunmaktadır. Bazikan Çermiği, Yukarı Alagöz Kaplıcası, Derik, Safiyan ve kayalıdere Maden suları, Büyük Hamurpet Gölü, Küçük Hamurpet Gölü, Gaz (Kaz) Gölü ilçenin doğal güzellikleridir.
Kenthaber Kültür Kurulu
Fotoğraflar, www.vartodergisi.com, www.mus.gen.tr adreslerinden alınmıştır.
