(1314-1389)

Osmanlı Devletinin kuruluş dönemi alimlerinden. İsmi Muhammed, lakabı Cemâleddîn’dir. Babası büyük İslâm âlimi Fahreddîn-i Râzî’nin torunlarından vâiz Muhammed Efendidir. Aksaray’da yerleştiği için Aksarâyî denilmiş ve Cemâleddîn-i Aksarâyî diye tanınmıştır.

Murat Hüdavendigar döneminde yetişmiş; hadis, tefsir, fıkıh, ahlak, edebiyat ve tıp dallarında eserler vermiş, Aksaray-i nisbesinden dolayı Aksaraylı olarak kabul edilen ancak Tebriz-i nisbesinden dolayı da Tebriz’de doğmuş olabileceği sanılmaktadır.

Babasından ve zamânın meşhûr âlimlerinden ilim öğrenen Cemâleddîn-i Aksarâyî, bir sure Amasya kâdılığı ve Dârülilm müderrisliği yaptı. 1366 senesinde Amasya Kazaskeri Pîr Nizâmeddîn’in vefâtı üzerine yerine tâyin edildi. Daha sonra o zaman Karamanoğullarının elinde bulunan Konya’ya gelip yerleşti. Karamanoğlu Halil Beyzâde Alâeddîn Bey, Cemâleddîn Aksarâyî’yi Konya kâdılığına tâyin etti. Konya kâdılığından sonra Aksaray’a gelen Cemâleddîn-i Aksarâyî, Zincirli-İncirli Medresesine müderris tâyin edildi. Bu medresede uzun süre ders okutan Cemâleddîn-i Aksarâyî çok öğrenci yetiştirdi. Yetiştirdiği öğrencilerin en meşhuru Osmanlı Devletinin ilk şeyhülislâmı ve büyük âlimi Molla Fenârî hazretleridir.

1389’de vefât etti. Ervâh Kabristanındaki dergâhına defnedildi. Cemâleddîn-i Aksarâyî’nin, türbesinin yanında Ervâh Kabristanında bir dergâhı bulunuyordu. Kabristanın güneyindeki kapı civârında büyük hanlar ve kervansaraylar vardı. Hacı namzetleri buradan uğurlanırdı. Aksaray, Osmanlı Devleti sınırları içine girdikten sonraki vakıf defterlerinde, bu dergâhtan bahsedilmektedir. Cemâleddîn-i Aksarâyî, dergâhını Karamanoğulları zamânında yaptırmış, Karamanoğlu İbrâhim Bey de vakfının yürürlüğü hakkında berât vermiştir. Şimdi dergâh mevcut olmayıp, kabrin kıble tarafında kubbeli iki taş oda yapılmıştır.

Cemaleddin Aksaray-i 1389 yılında vefat ettiğinde birçok Arap ve Fars diliyle yazılmış eser bırakmıştır.

Eserleri:
Ahlakul Cemal
İzahul İzah, Şerhul İzah filmenni vel Beyan
Haşiye ala Şerhi Mecmaul Bahreyn li İbni Saati
Haşiye alel Keşşaf lil Zemahşeri
Halil Muciz fit tıb ‘’Şerhi Mucezul Kanun’’
Şerhi Hadisi İnnellahe Subhanehu ve Taala Halaka Ademe Ala Sur
Şerhi gayetüül kusva lil Beyzavi fi füruuş-Şafiiyye
Keşfu’l-İrab fi Şerhi’l-Lülab lil-Esferayani
Şerhi Müşkilatil Kuran il Kerim ve Şerhi Müşkütlüat il ehadis.
Nüzhetül ervah fi şerhi ebyatüş şeyh Evhadüddin be Bazıs Soffiyya.Ayrıca
Risale fi Cevaziddevri ves Sema
Telhise bir şerh.
Hadisi Erbain
Haşiyei Mülteka