Gümüşhane Sivil Mimari Örnekleri

Gümüşhane’de eski ve yeni olmak üzere iki ayrı bölümde sivil mimari yayılmıştır. Kent yerleşimi Harşit Vadisi boyunca uzanan yamaçlara yaslanmış, bahçeler arasına kümeler halinde serpiştirilmiştir. Vadinin genişlediği yerlerde de evler yoğunlaşmıştır. Eski Gümüşhane’nin evleri Harşit Deresi’nin sol amacında yer almıştır.Yeni Gümüşhane ise Harşit suyu boyunca birbirini izleyen mahalleler halindedir. Bu evler büyük bahçeler içerisinde 2-4 katlı konak biçiminde olup, bunların da sayıları yeni yapılanmalar nedeniyle her geçen gün biraz daha azalmaktadır.

Gümüşhane’de iklim koşulları yapılanmalarda büyük etken olmuştur. Kış aylarının soğuk ve yağışlı geçmesinden ötürü genellikle evler kalın duvarlı, üzerlerinde kar tutması amacıyla eğimli çatılar halindedir. Bu yapılaşmaların üzerleri saç, kiremit hartalamalar ile kaplanmıştır. Hartalama 1-2 cm. kalınlığında ince tahtaların oluşturduğu bindirme tekniğinde bir nevi yöresel üst örtülerdir. Bunların dışında çatıların çevresi ahşap saçaklarla kaplanmıştır.

Gümüşhane genellikle kayalık bir alanda kurulduğundan ötürü yapılanmada taş ön plana çıkmıştır. Onun yanı sıra kerpiç de çokça kullanılmıştır. Evlerin ağaç hatıllarla desteklenen duvarları kerpiç ve bu duvarlar suvak denilen toprakla bir nevi badana yapılmıştır.

Gümüşhane evlerinin bir özelliği de Karadeniz’e yakın alanlarda Karadeniz yöre mimarisinin etkisi fazlaca görülmekte, yerleşimin güneyinde ise kerpiç yapılar daha da yoğunluk kazanmaktadır. Bu bakımdan Gümüşhane sivil mimarisi Karadeniz ile Doğu Anadolu mimarisinin bir bakıma karışımı görünümündedir.

Gümüşhane sivil mimarisinde de Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde olduğu gibi yaşam gizliliği ön plana çıkmaktadır. Buradaki evler sokağa kapalıdır. Konak niteliğindeki evler büyük bahçeler içerisindedir. Bu evlerde büyük görünüşlü bir kapıdan küçük bir avluya, oradaki daha küçük bir kapıdan da uzun bir sofaya geçilmektedir. Bu sofanın yanlarında genelde üçer oda ve karşılarında da mutfak yer almaktadır. Sofadaki bir merdivenle de üst katlara çıkılmaktadır. Anadolu’nun diğer evlerinden farklı olarak her katta ayrı birer mutfak bulunmaktadır. Bunların her birisinde ayrı ayrı ocaklar bulunmaktadır. Bu mutfakların arkalarına da kilerler yerleştirilmiştir.

Evlerin odaları oldukça büyük ölçülerde ve yüksek tavanlıdırlar. Bu tavanlar yağlı boya ile boyanmış veya ahşap süslemelerle bezenmiştir. Bu tavanların çoğunda göbekler, geometrik süslemelere de geniş yer verilmiştir. Odaların tümünde günlük gereksinimleri karşılayacak elemanlar bulunmaktadır. Bunların başında da kapaklı veya kapaksız dolaplar, çift kapılı yüklükler ve yatak odalarında da gusülhaneler vardır. Bazıları cumbalı olan odaların duvarları boyunca sedirler sıralanmıştır. Bazı evlerin ikinci ve üçüncü katlarında da sofaya açılan hamamlara yer verilmiştir. Gümüşhane evlerinin en büyük özelliği farklı biçimlerdeki kapı tokmaklarıdır. Çoğunlukla evlerin üzeri kırma çatılarla örtülmüştür.

Günümüzde Giresun’da konak tipi evlerden ilginç örnekler gelebilmiştir. Bunların başında Ahmet Kaya Evi, Süleymaniye Mahallesi’nde geniş bir bahçe içerisinde olan Rafet Çubukçu Evi, İnönü Mahallesi’nde Abdi Bey Konağı, Atatürk Caddesi ile Hükümet Caddesi’nin kesiştiği yerdeki Aykut San Evi , karnıyarık planlı Hikmet-Mahmut San Kardeşler Evi, Kelkit ilçe merkezinde İzzet Ulvi Güneş Evi, bütünü düzgün yontma taşla yapılmış Tevfik Küçük Ömeroğlu Evi, Gümüşhane evlerinin tüm özelliklerini yansıtan Erdemir Akagün Evi, cumbalarının altı ahşap direklerle desteklenmiş Nurettin Yüce Evi, İrfan Çiftçi Evi, Süleymaniye Mahallesi’nde eğimli bir arazide semer çatı ile örtülü Fahri Gümüşeli Evi, geniş bir arazide eğimli bir arazide bulunan Ali Erkan Evi, Fazlı Yücel Evi, Gümüşhane evlerinin genel özelliklerini yansıtan Erkan Kocatürk Evi, Hacı İmam Konağı, Mehmet Karabeyoğlu Evi, Hasan Fehmi Ataç Evi, kuzey ve doğu yönündeki kitabeleri ile dikkati çeken Zeki Kadir Bey Evi, İbrahim Özden Evi, Ramiz Bey Konağı, karnıyarık planlı İhsan Fazlı İnka Evi, her tarafı ahşap ve kalem işleri ile bezeli Şahbenderoğlu Konağı, Şiran ilçesinde Hacı Fikret Evi, Kelkit ilçesinde günümüze yalnızca birinci kat duvarları ayakta gelebilmiş olan Eski Hükümet Konağı, doğu cephesi bütünüyle Harşit Çayı’na yönelik Adil Balyemez Evi, Mahmut Karakullukçu Evi, Mehmet Aksoy Evi ve Osman Aktürk Evi gelmektedir.

Bu sivil mimari örneklerinin yanı sıra İkisu Köyü evlerinin de ayrı bir önemi vardır. Bu
yapılar Torul İlçesi İkisu Köyü’nde Karaca Mağarasına giderken yolun sağ alt tarafında bulunmaktadırlar. Bu evler genelde iki ve üç katlıdır. Ancak katların kullanım amaçları ve işlevleri bir birinden farklıdır. Evlerin cepheleri sokağa veya manzaraya yönlendirilmiştir. Yöresel taş, kerpiç ve ahşap bu evlerde kullanılan başlıca mimari elemanlardır. Bu evlerin çoğunluğunda iç sofalar vardır. Çatılar genellikle yapılar ile uyumlu, taşkın ve kademeli saçak düzenlemeleri ile dikkat çekicidir. Evlerin dış cephe duvarları saman karışımlı sıva ile kaplanmış ak toprakla da badanalanmışlardır.

Dumanlı (Santa) Köyü Piştovli Mahallesi’nde bulunan Papaz Evi ise dikdörtgen planlıdır. Düzgün kesme taştan olan bu yapı, beşik tonozla örtülmüştür. Yağlıdere Köyü, Şamanlı Mahallesi’ndeki Rum Evleri ise XIX. yüzyılda yapılmış taş işçiliğinin en güzel örneklerini sergileyen evlerdir. İki ve üç katlı olan bu evlerin katlar arasındaki geçişlerde kemerler ve taş örmeler dikkat çekicidir. Tavanlardaki ahşap işçilik ise onları tamamlamaktadır.

Yağmurdere Köyü’ndeki evler ise kareye yakın dikdörtgen planlı ve iki katlıdırlar. Bunların en belirgin özellikleri de kalın taş duvarları ile dik çatılı örtü sistemleridir. Bunun da en büyük nedeni doğaya uyum sağlanmasıdır.

Sarıçiçek Köyü’nde bulunan Ahşap Köy Odaları ismi ile tanınan iki ilginç ev bulunmaktadır. Bu evlerin her ikisi de kesme taştan, kare planlı olarak yaptırılmıştır. Birinci yapının cephesinde ikişer yuvarlak pencere bulunmaktadır. Bunları Arhavili veya Çaykaralı Hacı Ömer Ağa yapmıştır. İkinci evin tek cephesi açıktır. Üç küçük ve dikdörtgen pencere ile içerisi aydınlatılmıştır. Her iki evinde girişinde bir sofa ve bu sofadan tek bir odaya giriş sağlanmıştır. Odaların içi ahşap süslemelerle bezenmiştir.Bu evlerdeki ahşap elemanlar oldukça ilginç olup, bitkisel ve geometrik motifler burada uygulanmıştır. Ayrıca tavanlarda ahşap kabartma göbeklere yer verilmiştir.
 

Kenthaber Kültür Kurulu

Fotoğraflar, www.gümüshane.gov.tr adresinden alınmıştır.