Karabük ve Safranbolu Evleri
Karabük sivil mimarisi Safranbolu’da yoğunlaşmıştır. XX.yüzyılın ikinci yarısından sonra Safranbolu evlerinin önemi ortaya çıkmış, bunun en büyük nedeni de Suha Arın’ın hazırlamış olduğu Safranbolu Evleri belgeseli olmuş, ardından da bazı üniversiteler, mimarlar, sanat tarihçileri konu üzerine eğilmişlerdir.
Safranbolu evleri yüzlerce yıllık birikim sürecinin günümüze yansıttığı birikimlerdir. Bu evler ilçenin iki ayrı kesiminde kümelenmişlerdir. Bunlardan bir gurup kışlık olarak yaşanılan şehir içi evleri diğeri de “Bağlar” denilen yazlık evlerdir. Safranbolu’da yaşayanların hem kışlık, hem de yazlık evleri bulunmaktadır. Çok sayıdaki aile bireyleri, yörenin iklimi, kültürü ve maddi zenginlikler bu evlerin yapımını da etkilemiştir. Bunlarda doğa, insan; çarşı ve sokaklar; sokaklar ve evler düzenli bir yaşamın da simgesi olmuştur. Mimari yönden yapılmış düzenlemelerde hiçbir evin diğerinin görüşünü engellemeyecek biçimde yapılmışlardır.
Safranbolu evlerinin yapımında taş, tuğla, ahşap, kerpiç ve üst örtüde de alaturka kiremit kullanılmıştır. Bu evler sokaklardan taş duvarlarla ayrılmış görkemli konutlardır. Bazıları harem ve selamlık olarak ikiye ayrılmış, her bölümünde ayrı ayrı girişleri vardır.
Sokaktan içeriye çift kanatlı büyük bir kapı ile girilir. Bu kapıların görkemli bir görünümleri olduğu kadar, içeride yaşayanlara güven veren konumdadır. Kapıların tek kanadı insan ve binek hayvanlarının geçmeleri için açılır. Başta düğün olmak üzere törenlerde ve yüklü hayvan gireceği zaman da iki kapı birden açılır. Kapı kanatları yan yana getirilmiş düşey tahtaların arkadan yatay kuşaklarla tutturulmasından meydana gelmiştir. Bu tahtalar iri başlı bombeli çivilerle çakılmışlardır. Kanatların arasına biniler yerleştirilmiş olup, bunların da üzeri bezenmiştir.
Evlerin “hayat” denilen zemin katları genellikte taş kaplıdır. Bazı örneklerde de toprak zeminli olup, bunların zaman zaman bakımları yapılmaktadır. Bu zeminin üzerine su ve saman serpilerek dövülür ve süpürülürler. Çoğu kez zemin katlarda ahırlara, samanlıklara, ocaklara ve ambarlara yer verilmiştir. Ayrıca yörede “gliste” denilen ahşap kafesli bölümlerde de odunların dizildiği ve hava akımıyla kurutulduğu bir de bölüm bulunmaktadır. Zeminden birinci kata ahşap merdivenlerle çıkılır. Bu kat diğerlerine göre daha basık olup, mutfağa burada yer verilmiştir. Aynı zamanda yemek servislerinde kullanılan dönme dolaplara da bazı evlerde bu katta rastlanmaktadır. Ev halkının gündelik yaşamı bu katta geçmektedir. Bunun da nedeni kış aylarında bu katın daha korunaklı ve ısıtılmasının da daha kolay olmasındandır.
Safranbolu evlerinin en önemli yerleri odalardır. Bu odalarda oturulur, yatılır, yıkanılır, yemek pişirilir ve yemek yenilir. Bu nitelikler bütün Safranbolu evlerinde birbirinin eşidir. Odaların ölçüleri değişirse de nitelikleri değişmez. Oda yükseklikleri orta katlarda 2.30-3.00 m.; üst katlarda da 3 m.den daha fazladır.
Safranbolu’da ikinci kat daha geniş, tavanları da daha yüksektir. Odaların açıldığı çoğu kez çokgen planlı sofalara kısa kenarlardaki kapılardan girilmektedir. Evlerde sofalar, odaları birleştiren evin tasarımını etkileyen en önemli yerlerdir. Çardak ismi verilen sofalar, dış, köşe, orta sofa olmak üzere üç ayrı grup halindedirler. Kapıların önüne de paravanalar yerleştirilmiştir. Bu katta tavanlar daha yüksek ve bezeme yönünden de çok zengindir. Kalemisleri, yağlı boya resimler tüm tavanları kaplamıştır. Oda hacimlerindeki değişiklikler tavanlarda da uygulanmıştır. Örneğin oda girişlerinin tavanı oda tavanından daha alçaktır. Odaların çoğunda tekne tavan uygulanmıştır. Sofalarda oda girişlerinde tavanlar sekizgen şekle dönüşürler. Odalarda duvar boyunca uzanan sedirler, dolaplar, yüklükler, gusülhaneler ve ocaklar bulunmaktadır. Bu evlerde yaşayanlar boş zamanlarını, konuşmalarını, toplantılarını ve çalışmalarının bir bölümünü odalardaki sedirler üzerinde yaparlar. Sedirler genelde pencere önlerinde boydan boya sıralanmıştır. Odaların iki yüzü pencereli olduğundan sedirler de bu pencereler önündedir. Safranbolu evlerindeki odaların en önde gelen özelliği de bunların çekirdek aileleri barındırabilecek her türlü imkanın yer almasıdır.
Safranbolu evlerinde dış görünümler de çok görkemlidir. Cephe görünümlerinde tek düzelikten kurtulabilmek için çıkmalar, şahnişler, kafesli pencereler bir düzen içerisinde sıralanmışlardır. Pencere sayıları ise odaların büyüklüğüne göre değişmekte olup, bunlar genellikle dar ve uzundurlar. Çoğu kez de önlerine ahşap kapaklar ve “muşabak” denilen kafeslerle örtülmüşlerdir.
Safranbolu evlerinin sokak cephelerinde, bahçelerinde ve evin içinde çeşmelere, havuzlara, selsebillere yer verilmiştir. Şehre 5 km. uzaklıktan, İncekaya Su Kemeri ile getirilen suların dağılımı çok iyi yapılmış ve bu yüzden de Safranbolu’da su kültürü yaygınlaşmış, bu durum mimariye yansımıştır. Bunun sonucu olarak da bazı konaklarda insan boyu derinliğinde havuzlu odalar evlerin ikinci katlarında yapılmıştır.
Karabük’ün Safranbolu dışındaki diğer ilçe ve köylerinde de ahşap mimarinin ağırlık kazandığı evlerle karşılaşılmaktadır. Örneğin Eflani köylerinde konak türü yapılar bulunmaktadır.
Safranbolu’da günümüze gelen Sivil mimari örneklerinden başlıcaları; Kaymakamlar Evi, Ramazanlar Evi, Asmazlar Konağı, Hamamcıoğlu Evi, Kirişçiler Evi, Ziya Efendi Evi, Raşitin Mehmet Efendi Evi, Hacı Hafızlar Evi, Mümtazlar Evi, Karaüzümler Evi, Kilerciler Evi, Hacı Bakioğlu Evi, Şahinler Evi, Ahmet Karagöz Evi, Palışoğulları Evi, Çizmeciler Evi, Paçacılar Evi, Hacı Yusuflar Evi, Emirhocazade Ahmet Bey Bağ Evi, Sarı Mehmetler Bağ Evi, Kabakçılar Bağ Evi, Asmazlar Bağ Evi, Hacı Bakioğlu Bağ Evi, Gökçüoğlu Bağ Evi’dir.
Bu evler turizm yönünden son derece önemli olup; XVIII.yüzyılın başında yapıldığı sanılan, Safranbolu Kışlası Kumandanı Hacı Mehmet Efendi’nin Kaymakamlar Evi, Hacı Mehmet Efendi’nin 1884 yılında yaptırmış olduğu Kilerciler Evi, Gazi Süleyman Paşa Medresesi Baş Müderrisi Müftü ve Ziya Efendi’nin 1888 tarihli Mümtazlar Evi ve XIX.yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılan Karaüzümler Evi müze niteliğinde Safranbolu’ya gelen turistlerin sürekli ziyaret ettiği sivil mimari örnekleridir. Ayrıca 1904 yılında yapılmış olan, 1976 yılında yanan, Kültür Bakanlığı tarafından Kültür Merkezi ve Müze olarak kullanılmak üzere restore edilen Eski Hükümet Konağı da önemli bir sivil mimari örneğidir.
Safranbolu’ya 11 km. uzaklıktaki Yörük Köyü’ndeki yapılar Kültür Bakanlığı’nca koruma altına alınmıştır. Safranbolu’nun küçük bir örneği olan bu köydeki yapılardan 93 adedi tescil edilmiş, Müze-Köy olarak tanınmıştır.
Kenthaber Kültür Kurulu
Foıtoğraflar, www.safranbolu.bel.gov.tr ve www.karabuk.gov.tr adreslerinden alınmıştır.
