Çayıralan Genel Bilgi
İç Anadolu Bölgesi’nde, Yozgat İline bağlı bir ilçe olan Çayıralan, doğusunda Sivas, Gemerek; güneyinde Kayseri, Sarıoğlan, Felahiye; batısında Çandır; kuzeyinde de Akdağmadeni ve Sarıkaya ilçeleri ile çevrilidir. İlçe toprakları dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. İlçe topraklarının doğusundaki Akdağlar ilçenin orta kesimlerine kadar uzanmaktadır. Kuzeydoğuda Sivas sınırı üzerindeki Karababa Dağında yükseklik 2.320 m.ye kadar ulaşır. İlçenin batısındaki dağlar; Sırıklı Dağı (2.090 m.) ile Gevencik Dağı’dır (1.607 m.). İlçe toprakları vadilerle bölünmüş platolar halindedir.
Delice Irmağı’nın ana kollarından ve Akdağlardan kaynaklanan Kanak Çayı ilçenin başlıca akarsuyudur. Bunun yanı sıra Delice Irmağını ve Kızılırmak’ı besleyen küçük akarsular ilçe topraklarında bulunmaktadır. Bunların dışında Beypınarı ve Kayapınarı sularının birleşiminden oluşan Karacal Özü, Aşağıtekke Deresi, Külekçi suyu ve Dere Kemal ilçedeki diğer küçük akarsulardır. Bu akarsuların çevresindeki düzlükler de tarım alanlarıdır. İlçede doğal göl bulunmamaktadır. Yahyasaray ve İğdecik Baraj göletlerinden tarım alanlarının sulanmasında yararlanılmaktadır.
Deniz seviyesinden yüksekliği 1.400 m.dir. İl merkezine 114 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 1.445 km2 olup, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre; toplam nüfusu 32.880’dir.
İlçede karasal iklim hüküm sürmekte olup, yazlar; sıcak ve kurak, kışlar ise, soğuk ve kar yağışlı geçmektedir. Bitki örtüsü ise bozkırlardan oluşmuştur. Yağışların daha çok olduğu dağlık alanlarda ise; karaçam, kavak, ardıç, meşe ve ladin türlerinden oluşan ormanlar yer almaktadır. Yozgat İlinin en yoğun orman alanlarının olduğu Çayıralan’ın vadi tabanlarında ise söğüt ve kavak ağaçları bulunmaktadır.
İlçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve ormancılığa dayalıdır. Yetiştirilen tarımsal ürünlerin başında; buğday, patates, ay çiçeği, şeker pancarı ve baklagiller gelmektedir. Sebze ve meyvecilik de yapılmakta olup meyve üretiminde elma ön plandadır. Hayvancılıkta büyük ve küçükbaş hayvan besiciliği yapılmakta olup, sığır, kıl keçisi ve tiftik keçisi yetiştirilmektedir.
İlçede orman ürünlerini işleyen, tarım araç ve gereçleri üreten küçük işyerleri bulunmaktadır. Ayrıca evlerdeki tezgahlarda halı ve kilim üretilmektedir.
Çayıralan Kızılırmak Havzasında Hititlerin önemli bir yerleşim merkezi idi. Çayıralan’ın 2,5 km. doğusundaki Yassıhöyük bunu kanıtlamaktadır. Ayrıca 1935 ve 1934 yıllarında Çayıralan’da yapılan arkeolojik kazılarda Hitit kraliçesine ait mezar ve içerisindeki objelerle birlikte bulunmuştur.
Hititlerden sonra MÖ.1200’lerde Friglerin egemenliğine, MÖ.VII.yüzyılda Kimmerlerin, MÖ.VI.yüzyılda Lydialıların ve ardından Perslerin yönetimine geçen yöre, MÖ.334’te Büyük İskender tarafından ele geçirilmiştir. İskender’in ölümünden sonra kısa bir süre Kapadokya Krallığı buraya hakim olmuş, ardından Anadolu’yu istila eden ve göçebe bir kavim olan Galatlar buraya yerleşmiş, İç Anadolu’da kurdukları Galatia Devletinin bir bölümü de Yozgat ile birlikte Çayıralan’ın da bulunduğu toprakları içerisine almıştır. MÖ.II.yüzyılın başlarında kurulan Galatia Krallığı bir süre Pergamon ve Pontus krallıklarına bağlı kalmış ve MÖ.85’te Roma’nın egemenliğini kabul etmişlerdir. Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasından sonra Anadolu ile birlikte Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğunun sınırları içerisinde kalmıştır. Bu dönemde Arap akınları, Sasaniler bu bölgeyi ele geçirmeye çalışmışlarsa da sürekli bir hakimiyet kuramamışlardır. Malazgirt Savaşı’ndan önce Türkmen boyları yerleşmeye başlamıştır.
Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra, Danişmendliler bir süre yöreye egemen olmuş, XII.yüzyılın ikinci yarısından sonra da yöre, Anadolu Selçuklularının sınırları içerisine girmiştir. XII.XIV.yüzyıllarda Bozok (Yozgat) ikiye ayrılmış ve Akdağ (Çayıralan) Bozok’un merkezi olmuştur. XIV.yüzyılın başlarında da İlhanlı, Eretna Beyliği, Dulkadiroğulları ve Kadı Burhaneddin Devleti yöreye hakim olmuştur. Bu dönemde Akdağ ismi ile Kayseri’ye bağlanmıştır. Kadı Burhaneddin’in 1398’de öldürülmesinden sonra Yıldırım Beyazıt yöreyi Osmanlı topraklarına katmışsa da Timur 1402-1403’te Yozgat ve çevresini ele geçirmiştir. Yavuz Sultan Selim tarafından 1520’de kesin olarak Osmanlı imparatorluğu topraklarına katılmıştır.
Osmanlı döneminde bir süre Ankara eyaletine bağlı olan Çayıralan, Akmağdeni ismi ile ilçe konumuna getirilmiş, ardından uzun süre Çayıralan Boğazlıyan’a bağlı Çayırşehri ismiyle nahiye, 1892-1936 yılları Boğazlıyan idaresi Uzunlu’da ikamet ettiği için Çayıralan’da Uzunlu’ya bağlı görülmektedir. Cumhuriyetin ilanından sonra bucak merkezi olan Çayıralan’ın 1926’da Belediye teşkilatı kurulmuş ve 1948’de Yozgat İline bağlı ilçe konumuna getirilmiştir.
İlçede günümüze gelebilen tarihi eser olarak; Kubbeli Cami, Çokradan Köyü Camisi, Çerkez Bey Türbesi ve Kervan yolları üzerinde bulunan Çayıralan’da beş köprü bulunmaktadır. Bu köprülerden bazıları iyi durumdadır. Çayıralan’dan söz eden kaynaklarda burada birçok hanın bulunduğu yazılı ise de günümüze gelememişlerdir.
Kenthaber Kültür Kurulu
Fotoğraflar, www.cayıralan.com ve www.yozgatburada.com adreslerinden alınmıştır.
