Khrysa, Kheyse, Killa (Smintheus)

Troas bölgesi antik kentlerinden Khrysa, Assos, Gülpınar’ın 2 km. kuzeybatısında, deniz kenarındaki Beşik Tepe üzerindedir. 

Khrysa, Hellen dilinde “altın” veya “altından” anlamına gelmektedir.Prof.Bilge Umar, bu sözcüğün Luwi-Pelasg dilinde Ana Tanrıça Kurassa’dan türetildiğini belirtir. Bu isim sonraki yıllarda fare anlamına gelen Smıntheus olarak değiştirilmiştir.

Strabon, Khrysa’nın ilk defa Adramytteion’a (Edremit) bağlı bir arazide kurulduğunu ve sonra da terk edildiğini yazar. 

Mitolojiye göre, Akhilleus, Apollon mabedi rahiplerinden Akhaios’lu Khryses’in kızını kaçırarak Agamemnon’a vermişlerdir. Ancak Khryses, Apollon’un yardımıyla kızını kurtarmıştır.Bu olaydan sonra da Akhilleus ile Agamemnon’un arası açılmıştır.
Khrysa’nın ismi ilk kez Troia savaşları sırasında bir Troia kenti olarak duyulmuştur. Bundan ötürü kent isminin sonradan Hellenler tarafından değiştirildiği sanılmaktadır.

İliada’ya göre Akhalar, Troia’nın yanında yer alan kentleri talan ederek yakıp yıkmışlardır. Bu nedenle Çanakkale çevresi ve özellikle Edremit ovasında yer alan bütün kentler yağmalanmıştır. Bunların arasında Khrysa’da vardır. 

Khrysa’da ilk kazıları R.Pullan 1846’da yapmıştır. Uzun süre üzerinde durulmayan kentte Çanakkale Müzesi 1971-1973’de kurtarma kazısı yapmıştır.

Prof.Dr.Coşkun Özgünel’de 1980’den bu yana kazıları sürdürmektedir.
 
Gülpınar ilçesinin kuzey-batısında deniz kenarına uzanan tarlalar arasında Khrysa’nın ünlü Apollon Smintheus mabedi bulunmaktadır. Burada yoğunlaşan kazılar sonunda mabedin temel kalıntıları ile figürlü kabartmalar ortaya çıkarılmıştır.

İon üslubundaki mabedin uzun kenarlarında ondörder,kısa kenarlarında da sekizer sütun dizisi vardır. Buradaki sütunlar tek parça olmayıp üst-üste yerleştirilmiştir.

Kaidelerinin bazıları kabartmalıdır. Mabedin deniz tarafında da Bizans döneminden kalma bir hamam kalıntısı da dikkati çekmektedir.