İstanbul Meydanları Yaşama Kavuşuyor

İstanbul’un 2010 kültür başkenti olması, 16 Ocak gecesi Taksim, Sultanahmet, Beylikdüzü, Bağcılar, Kadıköy ve Pendik meydanlarında yapılan etkinliklerle kutlandı. TV’den izlediğimiz kadarı ile havanın soğuk ve yağışlı olmasına karşın meydanları dolduran halkın ilgisi göz dolduruyordu. Toplanan halkın, özellikle alışageldiğimizin aksine erkek kalabalığı değil, yarıya yakınının kadın olması, kucaklarında çocukları ile etkinlikleri izlemesi bizlere geleceğimiz açısından umut verdi.

Bu bize neyi gösteriyor? Osmanlı’dan bu yana yaşam biçimimizde oluşan değişimi. Biraz eskiye gidelim: Osmanlı İstanbul’unda, Bizans’ın geometrik düzendeki Arkadius, Bous, Teodosius, Konstantinus forumları üzerinde zamanla sokaklar ve mahalleler oluştu. Çünkü Osmanlı yaşamında halkın toplu halde yaşayacağı agoralara gereksinim yoktu. Erkekler, evlerinden yürüyüş mesafesi içindeki işyeri, cami, kahvehane üçgeni içinde dolaşır, kadınlar pek sokağa çıkmaz, çıksalar bile erkek refakatinde Kapalıçarşıya üst baş almaya gidebilirler, kalem efendileri at veya eşekleriyle Bab-ı Âli’nin yolunu tutarlardı. Bu nedenle Osmanlı’da meydan kavramı, büklüm sokakların kavşağında cami, hazîre, tekke, sıbyan mektebi, çeşme, çınar altı ve kahvehanenin oluşturduğu küçük mekânlardı. Büyük yapılarla çevrili ve geometrik formlu ilk Avrupai kent meydanını Sultan II. Abdülhamit yapmak istedi. Bu amaçla 1902’de Fransız mimarı Bouvard’a büyük binalarla çevrelenmiş geometrik Beyazıt Meydanı projesini çizdirdiyse de bu proje uygulanmadı. Belki de halkın meydanda toplanma olasılığı bu uygulamayı önlemişti. O dönemde Beyazıt meydanını pazaryeri barakaları kaplamıştı. Meşrutiyet döneminde Alman İmparatoru II. Wilhelm’in Harbiye Nezaretini (Bu günkü İstanbul Üniversitesi) ziyareti sırasında bu barakalar kaldırıldıysa da ziyaret sonunda tekrar yerlerini aldılar. Görülüyor ki çok yakın zamanlara kadar kent meydanlarına hiç gereksinimimiz olmamış.

Cumhuriyet döneminde sadece İstanbul’da değil yurdun her ilinde yapılan meydanlar, uygar devrimlerin getirdiği sosyal yaşamımızdaki değişimin bir nevi göstergesi olmuştur. Kent meydanları, kentlinin evi dışında sosyalleştiği yaşam merkezleridir. Kent planlaması, kentlinin yaşam düzeyi ve biçiminin aynasıdır. Kent planlamasını bir konut planı gibi düşünürsek, konutlar kentin yatak odaları, kent meydanları ailenin bir arada yaşadığı salonlar gibidir. Uygar kentlerde meydanlar, özel günlerde festivallere, karnavallara, resmigeçitlere, siyasal mitinglere mekân teşkil ederler. Diğer zamanlarda da insanların havuz başında gezindiği, açık hava konserleri dinlediği, açık havada kafelerde sohbet ettiği, çevresindeki tiyatro, opera, müze, sanat galerilerine gittiği, restoranlarında dostları ile yemek yediği mekânlardır.

Buradan şu anlam çıkıyor: Bir meydanı kent meydanı yapan, çevresindeki binalardır. Meydan, üzerindeki ve çevresindeki tesislerle yaşar. Bu işlevler dışında, meydanı çevreleyen yapılar, insanda kapalı bir hacmin içinde olduğu hissini yaratır; bu da insana huzur verir. Buna şehircilik literatürümüze de girmiş deyimle Almanca ‘raum etkisi’ diyoruz. Çevresi boş bir meydan, kentsel meydan değildir ve insanlarda yalnızlık hissi uyandırır.

Nüfusu ancak bir milyonu bulan, kapladığı alan 5 bin hektarı geçmeyen 1950’lerin İstanbul’undaki en önemli meydan, Beyazıt Meydanıdır. Meydan, havuzu, camisi, kütüphanesi, sahaflar çarşısı, ‘Küllük’ kahvesi, muhallebici ve lokantaları, Marmara sineması, ‘Kapalıçarşı’ya yakınlığı ve en önemlisi İstanbul Üniversitesi ve üniversitelileri ile o dönemin en önemli yaşam merkezi idi. Bu meydandan tramvaylarla İstanbul’un her yönüne ulaşım olanağı vardı.

İstanbul yakasının diğer önemli meydanı, şüphesiz ki Sultanahmet Meydanıdır. Hepimizin bildiği, Ayasofya gibi dünya çapında bir eseri, Sultanahmet Camii, Topkapı Sarayı ve Arkeoloji müzelerini bir araya toplayan bu önemli meydanın öneminden fazla bahsetmeğe gerek yok sanırım.

Beyoğlu, her İstanbullu için bir rüya semt olmuştur. Yine o dönemin Taksim Meydanı, İstiklâl Caddesini sonlandıran bir noktadır. Henüz kentin merkezî meydanı değildir ama kültürün ve eğlencenin merkezidir. Siz bakmayın eski Beyoğlu için ah vah edenlere; Beyoğlu, Abanoz’u, randevu evleri, aracısı, karmanyolacısı, kulağı kesikleri ile de anılırdı. Meydana nâzır Eptalofos kahve ve gazinosu, eski çapkınların buluşma yeri idi. Şimdi üzerinden Tarlabaşı Bulvarının geçtiği Kristal gazinosundan Safiye, Hamiyet, Müzeyyen gibi alaturka musiki yıldızlarının sesi yükselirdi. Keza Arap filmleri oynatan Majik sineması ve altındaki Maksim gazinosu da eski bir anı olarak zihinlerde kaldı. Meydana ciddiyetini kazandıran anıt şüphesiz ki Cumhuriyet anıtıdır. Bu meydan neler gördü. 1950 seçimlerine yakın günlerde İnönü’nün seçim nutkundan evvel Vali ve Belediye Başkanı Fahrettin Kerim Beyin mahşerî kalabalığı göstererek ‘’İşte Paşam İstanbul’’ dediği, Paşanın seçim sonu en büyük yenilgiyi tattığı, valinin yeni hükümetin bir numaralı adamına dönüştüğü meydandır. 1960 ihtilâlinden sonra meydanın bağrına kocaman bir kasaturanın dikildiği meydandır. 1 Mayıs 1977 günü halkın üzerine açılan ateşle acı günlerin yaşandığı meydandır. Neyse, fazla uzatmayalım.

Bu günün 15 milyona yaklaşan nüfusu, 400 bin hektarı bulan yayılma alanı ile bir megakent olan İstanbul’da oluşan yeni yaşam merkezlerinde birçok yeni kent meydanları planlanıyor. Bu meydanların halkın rağbeti ile işlev kazanması, hepimizi sevindirmesi gereken bir olaydır. Yine de kentin en merkezi meydanı olan Taksim Meydanı, önemini ve işlevini devam ettirmekte. Bu günkü zevksiz görünümü ve karmaşık trafiğine rağmen Cumhuriyet Bayramı ve Yılbaşı gecelerinde havai fişek gösterileri, dev TV ekranları ve canlı müzik konserleri ile etkinliklere sahne oluyor.

Beyoğlu Güzelleştirme Derneğinin bir anketine rast geldim: İstiklâl Caddesi ve Taksim Meydanında gezinen 10 kişiden 7’si erkek; yüzde 46’sı 16 – 25 yaş arası gençlermiş. Ne yazık ki Cumhuriyet Bayramı ve Yılbaşı gibi kutlama gecelerinde kalabalık arasında kalan genç kızlara, turistlere cinsel taciz, hatta tasallut girişimleri olabiliyor. Dürüst gençlerimizi tenzih ederim; ama varoşlardan gelen bazı eğitimsiz gençlerdeki cinsel açlık ve karşı cinsi zevk aracı gibi görmeleri ile oluşan bu gibi çirkin olayların, zaman içinde ve kentleşme olgusu geliştikçe azalacağına inanmak istiyorum. Tabii ki her şeyin başı görgü ve eğitim. Bu konuda eğitimcilere çok iş düşüyor.

Sosyal içeriği fazlaca bu meydan yazısından sonra, haftaya mimari içeriği fazlaca bir yazı ile günümüz Taksim Meydanının alması gereken şeklinden ve içime oturan Topçu Kışlası yıkımı rezaletinden bahsetmek niyetindeyim.

yerguvenc@gmail.com