Son Yüzyılın Mimarlık Sanatına Genel Bir Bakış (IV)

Gökdelen konusuna, Le Corbusier’nin 1922 yılında tasarladığı ‘3 Milyon Nüfuslu Kent’ projesi ile başlayalım. Peki, niçin 3 milyon nüfuslu kent? Mimar, en elverişli (optimum) kenti, bu nüfusla sınırlamış. Büyük kentli olmak, büyük kentte yaşamak bir ayrıcalıktır. Bu ölçüdeki bir kentte trafik katlanılabilir boyutta, iş çevresi, bilim-teknik, kültür-sanat, sosyal ilişkiler, sağlık ve eğitim tesisleri, ticaret ve alış-veriş koşulları, konfor şartları kırsal alanlara oranla daha kolay erişilebilir durumdadır. Buna karşın, doğal ortama ancak tatillerde kavuşulabilmekte, hava kirliliği, trafik kazaları, güvenlik gibi kent sorunları oluşabilmektedir. Mega kentlerde, bu problemler katlanarak artmaktadır.

Le Corbusier, 3 milyonluk kent projesinde, kentin merkezî omurgası boyunca gökdelenler sıralamıştır. Mimar, gökdelenlerin çevresindeki geniş yeşil alanlarla doğayı kentin içine taşımış, alt yapı, ulaşım ve güvenlik problemlerini daha kolay halledebilmiştir.

Bir kent planlamasında önerilen ayrık nizamlı ve bahçeli villalar, düşük nüfus yoğunlukları, geniş alana yayılmaları ile banliyölerde yer alabilmekte, bu gibi konutlara yüksek mâliyet ve işletme masrafları ile ancak yüksek gelir sınıfındaki insanlar mâlik olabilmektedir. Bu gibi yerleşimler, sağlıklı ortamlar yaratsa da iş merkezlerine olan uzaklıları ile zaman kaybına neden olmakta ve trafik sorunları yaratmaktadır. Büyük kent nüfusunun çoğunluğunu oluşturan orta gelir sınıfındaki insanlara, daha yüksek nüfus yoğunluğuna olanak veren bitişik nizamlı evler veya blok apartmanlar inşa edilmektedir. Bu gibi yerleşimler ise, yeşil alanlarının azlığı, yoğunluğun ve önündeki trafiğin oluşturduğu hava kirliliği sorunları nedeni ile sağlıklı yaşam açısından eksi puanlar içermektedir. Gökdelenler ise, artık dilimize de girmiş deyimi ile rezidanslarla yüksek gelir, dairelerle orta gelir gruplarının da yararlanabileceği oluşumlardır. Gökdelen daireleri, teknik yeterlikleri yanında, geniş yeşil alan içinde, geniş ufuk ve manzara olanakları oluşturduğu gibi, çevresinde spor aktivitelerini ve sosyal donatıları da içerebilmekte, ayrıca güvenlik sorunları oranını düşürmektedir.

Niçin gökdelen sorusunu yanıtlayabilmek için şimdi sizlerle basit bir hesap yapalım:

Bunun için, örneğin orta gelir grubundan bin kişinin yaşayacağı bir mahalle oluşturalım. Ailenin ortalama dört kişiden oluştuğunu kabul edersek, bin kişi için 1000/4=250 adet konut gerekecektir. Konutlar için, 75 m2’ye oturan, 2 katlı, toplam 150 m2 alanlı bir evi, 1. şık olarak bahçeli ve ayrık nizamda, 2. şık olarak bitişik nizamda, 150 m2 alanlı daireyi 3. şık olarak yüksek blok nizamda ve her katta 4 daire oluşacak şekilde, 3 adet 21 katlı, veya 4 adet 16 katlı apartman olarak planlayalım ve bunu bir listede gösterelim: (Eğer çekirdek aile tipini esas alsa idik, çok daha ekonomik çözümlere ulaşacaktık.)

Yapı nizamı Arsa ve arsa hissesine        Yoğunluk        Yol kaplaması     Alt yapı inşaatı (*)
                  düşen yol alanı (hektar)      (kişi/hektar)    (metre kare)      (metre tul)
__________________________________________________________________________

Ayrık, bahçeli   250 ad.x500 m2.=12   1000/12= 84    25.000           5.000

Bitişik                250 ad. x150 m2= 4    1000/ 4= 250    10.000           2.000

Yüksek blok      100 m. x 200 m. = 2    1000/ 2 =500      1.000            1.000


(*) Alt yapı: Yeraltında su, atık su kanalı, yağmur kanalı, elektrik, telefon hatları, yer üstünde yol, kaldırım, aydınlatma, ağaçlandırma, kent mobilyaları.

Bu listede görüldüğü gibi, 1000 kişinin yerleşimi için gerekli en aşağı (minimum) ölçülerde, bahçeli ayrık nizamda 12 hektarlık bir alan gerekmekte, bitişik nizamda gerekli alan 4 hektara inmekte ise de yeşile hasret, sağlıksız bir ortam yaratılmakta, yüksek bloklarda arazi tasarrufu yanında arazinin % 8 ilâ 12’sini inşaat alanı olarak kullanıp, % 92 ilâ 88’ini yeşil alanlara ayırabiliyor, dairelere temiz hava ve geniş bir ufuk sağlayabiliyoruz. Yeşil alanlar üzerinde havuz ve diğer spor alanlarını ve de sosyal donatıları kurabiliyoruz. Ayrıca alt yapı masrafları ve belediye hizmetlerinde de tasarruf sağlamış oluyoruz.

İşin bir diğer yanı da şu: Mega kentlerde iş ve ticaret merkezlerindeki arsa fiyatları, çok büyük rakamlara ulaşıyor. Bu gibi bölgelerde, gündüz nüfus yoğunluğunun çok yüksek olması nedeni ile gökdelenler, bir zorunluluk olarak karşımıza çıkıyor.

Tabiidir ki gökdelenler, betonarme, özellikle çelik yapı teknolojilerinin gelişimi ile beraber, elektrik kullanımının yayılması ve asansörlerin icadı ile yükselme olanağına kavuşmuşlardır.

19. yüzyıl sonlarında Chicago’da yapılan ‘Home Incurance’ binası, ilk gökdelen kabul edilir. Bunu, Louis Sullivan (1856–1924)’ın 11 katlı yapısı takip etti. Ama gökdelenlerde cam ve çelikten mâmul, döneminin ileri teknolojisini ilk defa ve 1921 yılında kullanan mimar Mies van der Roche’dir. Yine Mies van der Roche’nin 1948–51 yıllarında gerçekleştirdiği, yine çelik taşıyıcılı ve cam kaplamalı, 26 katlı, Chicago’daki Göl Kıyısı İkiz Konut kuleleri (Lake Shore Drive), gerek teknolojisi, gerekse mimari değeri ile bir devrim yaratmıştır. Bu binadan sonra gökdelenler, zaman içinde kat adetlerini, dolayısıyla yüksekliklerin arttıra gelmişlerdir.

New York City, Manhattan Adası üzerinde yaratılan iş merkezi (down town), büyük talebe karşı arazinin kısıtlılığı ile oluşan astronomik bedeller nedeni ve sahip olunan arsadan en yüksek rantı elde edebilmek amacı ile gökdelenler, olabildiğince yükseldi. Manhatten zemininin sağlam granit kayadan oluşan jeolojik oluşumu da yapı statiği açısından binalara yükselme olanağı sağlıyordu. Gökdelenler, elde edilen yüksek rant bedelleri yanında, sahip olan kuruluşa prestij sağlıyor, bir simge oluşturuyordu.

1931 yapımı ‘Empire State Building’ 102 katı ve 381 metre yüksekliği ile döneminin rekoruna imza atan, bu gün için yaşlı, ama hâlâ dinçliğini koruyan önemli gökdelenlerdendir. Yine 1931, yapımı Chrysler gökdeleni de 319 metre yüksekliği ile döneminin ikincisi idi. Bunlardan sonra, ada üzerinde çok sayıda gökdelen yapıldı. Mies van der Roche yapımı Seagram, Minori Yamasaki yapımı World Trade Center - Twin Towers en ünlüleridir. Bilindiği gibi WTC (Dünya Ticaret Merkezi – İkiz Kuleler) 11 Eylül 2001 de saldırıya uğrayan kulelerdir. Saldırganlar, ABD ekonomisinin ve de küresel ekonominin simgesi olarak bu kuleleri seçmişlerdir.

Son yıllarda, elektronik sanayinin beslediği Uzakdoğu, yarının büyük devleti Çin, rahatça kazandıkları petro-dolarlarla zengin olan Arap dünyası da gökdelenler kervanına katılan ülkeler oldular. Uluslar arası modern mimarinin en son örneklerini sergileyen bu yapılar içinde mimar Cesar Pelli’nin yapıtı Kuala Lumpur Petronas ikiz kuleleri, yerel mimari öğeleri içeren plastiği ile dikkati çekiyor.

Son 17 yılda inşa edilmiş gökdelenlerin, yüksekliklerine göre sıralanmış ilk ona giren bina listesini aşağıda veriyorum. Listeyi internetten, ‘Vikipedi-Özgür Ansiklopedi’ sitesinden aldım. Bu listedeki yükseklikler, son katın tavanına göre alınmış yüksekliklerdir. Bir de başka kaynaklarda, çatıdaki anten ve diğer kulelerin ucundan verilen yüksekliklerle de karşılaşabilirsiniz. Diğer kaynaklardaki farklı yükseklikler, bu nedenden kaynaklanmaktadır. Örneğin, Sears Towers’ın 442 metre olan kat yüksekliği, üzerindeki tesis dikkate alındığında 527 metre yüksekliğe çıkmaktadır.

Gökdelenin yeri, adı                              Bittiği yıl     Yükseklik (m)    Kat sayısı
___________________________________________________________________________

Çin, Taipei, 101                                    2004            509                  101

Malezya, Kuala Lumpur, Petronas       1998             452                   88

ABD, Şikago, Sears                              1974            442                   110

Çin, Şanghay, Jin Mao                         1998            421                     88

Çin, Hong Kong, Uluslar arası Finans   2003            415                     88

Çin, Guangzhon, CITIC Plaza              1997             391                     80

Çin, Shenzhen, Shun Hing                   1996             384                     69

ABD, New York City, Empire State       1931            381                    102

Çin, Hong Kong, Central Plaza             1992            374                      78

Çin, Hong Kong, Çin Bankası                1990            367                      70

Bu liste ile Çin’in son yıllardaki muazzam gelişmesini de her halde gözlemlemiş oldunuz.


Binanın işlevine göre yapılan, kat yüksekliği sıralaması şöyle:

Kategori Gökdelenin yeri, adı                    Yüksekliği (m)
______________________________________________________

Ofis Çin, Taipei, 101                                        509

Eğlence ABD, Las Vegas, Stratospher             350

Konut Avustralya, Queensland, Q.              1 323

Otel BAE, Dubai, Burj al-Arab                          321

Eğitim Rusya, Moskova, Üniversite                 240

Sağlık İngiltere, Londra, Guy’s Hosp.              142

Bir de son yıllarda getirilen bir kıstas var. Bir yapının gökdelen (sky scraper – gök tırmalayıcı) sayılması için, yüksekliğinin 1000 feet’den, yani 305 metreden daha fazla olması gerekiyormuş.

Bundan sonraki yazımda, postmodern mimari ile son yılların dekonstrüktif mimarisine değinecek ve bu yazı serisini sonlandıracağım.