İspanyol Edebiyatından Seçkiler (67)

MARTÍN LUÍS GUZMÁN ve eserleri (II)

Wallace Beery’nin baş rôlü aldığı “Viva Villa” filminin posteri

Guzmán’ın Hollywood’un sempatik magandası Wallace Beery’nin baş karakteri canlandırdığı 1934 çekimi “Viva, Villa!” filmine ilham veren, roman diye tanımlanan ama aslında yazarı anılarını naklettiği “El águila y la serpiente-Kartal ve Yılan” eserinin özetini veriyoruz (“Kartal ve Yılan” Azuela’nın öykülerini anlatırken değinildiği üzere Meksika bayrağındaki simgelerdir.)

Devrim önderleri ile tanışma:

Roman Yazar Guzmán’ın Texas’ın El Paso kentinde ikameti sırasında iken, , Başkan Madero’nun General Huerta tarafından düşürülmesi ve katledilmesi üzerine Devrim hareketine katılmak üzere yakın dostları Neftali ve Pani’nin desteği ve rehberliğinde Chihuahua’da Ciudad Juárez’e (Juárez Kenti) yola çıkması ile başlar. O devirde yoksul Meksikanın altyapısı da içler acısı bir düzende, kentleri pislik ve harap durumda olmasına karşın yurda dönmenin ve ulusal özelliklere yeniden kavuşmanı sıcaklığı onu tedirgin etmez. O yolları iyi tanıyan kaba ve gürültücü Neftali Amador’un serî hareketleri ile kumar makinaları dolu tavernalarında, barlarında maceracı, kanun kaçağı gringoların (Amerikan külhanîleri) ve çirkin fahişelerin at oynattığı kentte İspanyolca ve İngilizce karışık ağız kalabalıklığı ve şamatanın egemen olduğu Juárez Kentinin çer çöp içindeki ve hüzünlü atmosferine girerler (Juárez Kenti bugün hâlâ perişanları oynuyor; uyuşturucu Mafiasının hesaplaşma kurbanlarının cesetleri çöplüklerden toplanıyormuş). Civardaki köylerde sefil halk beşbin yıl öncesinin Mezopotamyasını, Filistinini hatırlatan toprak evlerde yaşamaktadır.

”Viva Villa!” filminde Wallace Beery, Pancho Villa rôlünde

Gene, kendini şehit Başkan Madero’nun kabinesinde bakanlık yapmış biri olarak tanıtan Neftali Amador’un rehberliğinde her an fişeklikleri ve silahları ile gezen Devrimci savaşçıların yanına varılır; devrime katılmak isteyen gönüllüler olduklarını ve General Pancho Villayı aradıklarını söylerler. Gerillaların güvenini kazandıktan sonra, o sıralarda yaralanmış, sağ kolu askıya alınmış vaziyette, tavanı basık, gaz lâmbası ile aydınlatılan kirli bir odada, portatif yatağında dinlenmekte, olan Villa ile görüşmeye başlarlar. Etrafında bağdaş kurmuş, dingin bir tavırla sigara tüttürmekte olan maiyeti eşliğinde, huzursuz jestleri, durmadan çevresini kolaçan eden gözleri ile bir vahşi hayvanı, jagar’ı andıran şefin konuklarına güveni çok geçmeden pekişmiş; onlarla Huerta’yı nasıl elinden kaçırdığı ile ilgili anıları üzerine sohbete girişmişti. Gerçek bir liderin bulunduğuna kesinlikle ikna olan konuklar, şefin etrafını saran gerillaların onunla birlikte ün yapmış savaşçılardan hangileri olduğunu tahmine çalışıyorlardı; “Urbina mı?”, “Medina mı?” “Herrera mı?”, “Hipólito mu?”

Söyleşi bittikten sonra Devrim’in asıl Birinci Şefi Carranza’yı tanıma sırası gelmişti. Bunun için ABD sınırları içine dönüp nüfusunun tamamına yakını Hispanik olan ve Meksika’dan kaçanların at oynattığı, üstündeki egemenlik hakkının da tartışmalı olduğu için Meksikalı devrimcilerin rahatlıkla Genel Karargâhlarını kurdukları Nogales *(1) kentine gidilmesi gerekiyordu. Alberto J.Pani ile yazar tamamen Hispanik çehreli Arizona Eyaletini aşıp Nogales kentine vardılar. Devrimci kadrodan yiğit savaşçı General Felipe Angeles ve Isidro Fabela’yı zaten tanıyorlardı; Pani’nin şahsî dostu ve Devrim Hükûmetinin Devlet Bakanı Rafael Zubaran yönetimindeki diğer grup üyeleri: Adolfo de la Huerta, Lucio Blanco, Ramón Puente, Salvador Martínez Alomía, Miguel Alessio Robles, Madero’ya ilk desteği vermiş ve onun kurduğu “Partido Constitucional Progresiva-Anayasal İlerleme Partisi”nin Başkan Yardımcılığını yapmış; onu Huerta tehlikesine karşı uyarmış olanlardan genç hukukçu José Vasconcelos, Carranza’nın özel sekreteri genç Gustavo Espinosa Mireles ve adlarını aklında tutamadığı diğerleri ile orada karşılaştılar.

Gerçek Pancho Villa

Escobosa’nın külüstür otelinde geceledikden sonra Genel Karargâhda Büyük Şef Don Venustiano Carranza ile görüşmeyi beklerken, General Felipe Angelesle Ciudad Mexico’nun son durumu hakkında sohbete daldılar. 1910’da Diktatör Diaz’a karşı Madero devrimi başladığında Parisde Albay rütbesi ile askerî temsilci olarak bulunan Angeles Ocak.1912’de Meksikaya dönmüş, Madero onu Meksika kentinde tarihî şato iken Askeri Okul olarak kullanılan Chapultepec Akademisine yönetici atamış; general rütbesi ile taltif etmişti. Madero’nun emri üzerine “Paseo de la Reforma” *(2) alanına yeni bir askerî okul inşa edilecekken Başkana suikast araya girmişti.

Nihayet General Angeles, Don Venustiano’nun salona gireceğini, önce yemeğe oturulması gerektiğini bildirdi. Geniş ve çukur kenarlıklı şapka giymiş olan Carranza çok uzun boylu idi; herkesin tepesinden bakıyordu. Yemekde yazar Guzmán gibi yol arkadaşı Pani de anılarını yazmaya hazırlandıkları için hiç bir ayrıntıyı gözden kaçırmama çabası içinde dikkat kesilmişlerdi. Devrim kabinesinin Devlet Bakanı Rafael Zubaran sofrada Büyük Komutanın hemen yanını almıştı. Angeles Bakan olmasına karşın, Carranza’nın hemen solunda yer alan kurmay başkanı Albay Jacinto Terviño’nun yanına oturmuştu. İçişleri Bakanlığı Müsteşarlığını üstlenmiş Adolfo de la Huerta yüksek mevkiine karşın, daha az önemli konuklarla beraber olarak bir tevazu gösterisine girmişti.

Don Venustiano, tarihî anekdotlarla süslediği konuşmaları ile masadaki egemen tavrını bir an olsun terk etmedi. Ne var ki, anılarını naklederken düştüğü aşikâr unutkanlıklar dikkatlerden kaçmıyordu. Fakat kimse ona karşıt görüş ileri süremiyor, korkak bir teslimiyet içinde susuluyordu. Onun vazgeçmediği mütehakkim tavırlarla: “bir anda ortak coşku ile toplanıvermiş Kızılderili Yaqui kabileleri dahil köylülerden oluşmuş düzensiz savaşçı güçlerin, bilimsel askerî eğitim almış nizamî orduların hakkından geleceklerini, huzurda bulunanların zihinlerine çakarcasına vurgulayarak ileri sürmesi üzerine yazar Guzmán bu saçmaları kuzu gibi dinlemenin devrimcilik ruhuna yakışmayacağını düşünerek: “Ben aksi fikirdeyim!” deme cesaretini gösterdi ve uzun uzadıya, îman’ın, duygusal esintilerin bilime, tekniğe dayalı önlemlerin yerini alamayacağını; Meksikanın şu anda şiddetle disipliner eğitime ihtiyacı olduğunu anlattı.

Don Venustiano Carranza ve maiyeti

Guzmán’ın bu beklenmedik, sert çıkışı sofradakileri büyük bir şaşkınlığa uğrattı. Ama serinkanlı Venustiano Carranza ona o kadar yumuşak ve sevecen bir nazarla baktı ki; yazar bu cüretini Büyük Şefin asla affetmeyeceğini hemen anladı. Zubaran’ın, Angeles’in dost ve tasvipkâr bakışları ve Pani’nin durumu şakaya bozan konuşmaları dışında bir hafta sonra Alvaro Obregón ile görüşmek üzere Hermosillo yoluna düştüler. Pani’nin geleceğin politik lideri olacağı kehanetini yaptığı ve Vasconcelos’un da, Villa’nın göz kamaştırıcı utkuları arasında şimdilik semanın bulutlarına karışmış bir yıldız olarak tanımladığı Obregón’u yazar çok merak ediyordu. Daha Nogales’de iken Adolfo de la Huerta’nın naklettiği Sonoro’nın güneyinden gelen yeni yeni başarı haberleri de tecessüsünü arttırıyordu. Ayrıca Obregón, Madero’nun katili Victoriano Huerto’ya karşı mücadeleye girişirken özenle hukukî dayanaklar ve kanıtlar ararmış. İhtilâlin gene önde gelen komutanlarından Eduardo Hayın anlattıklarına göre de, askerî çatışmalar sırasında tüm yandaşları ile sıkı bağlantı içinde olmaya çabalayan, arayanların kendisini bulmasını kolaylaştıracak önlemler alan Obregón’un nizamî harekat ve profesyonel askerî personelden destek alma itiyadı savaş alanlarındaki utkularına damgasını vuruyormuş. Santa Maria çatışmasının başarılması matematik incelikde bir taktik ustalığına dayanıyormuş. Yazar Guzmán onunla mülâkatında biraz farklı bir izlenim aldığını yazıyor. Söyleşi sırasındaki şen şakrak tonuna karşın, kendisine aşırı önemseyen fakat bunu çaktırmamak için tevazu rôlü kesme çabasında olarak içtenliğinden kuşku yaratan bir kişilik tablosu çiziyormuş.

Devrimci kadrodan bazısı soldan sıra ile Eduardo Hay, Eugenio Aguirre Benavides, Álvaro Obregón, Venustiano Carranza

Devrim önderlerine güven veren yazarın bir sabah âniden, Kuzey Batı Meksikadaki Sinaloa özerk eyaletinden sorumlu Devlet Sekreteri olarak atanan Miguel Alessio Robles’in özel kalem müdürü sıfatı ile, anılan eyaletin başkenti Culiacán’a gitmek üzere ona refakat etmesi istenir. Aynı kentte bulunan General Iturbe’nin kurmay başkanlığı görevine tayin edilen Eduardo Hay de onlarla birliktedir ve emniyet bakımından trenin kumandası onun elindedir. Hermosillo’dan Maytorena’ya kadarki seyahat normal sayılacak şartlarda geçer. Ancak gayya kuyuları gibi uçurumlar üzerine inşa edilmiş köprülerden geçiş, ovalarda arabalarda büyük gürültülerle zararsız hayvanları avlayan Yaqui yerlilerinin ateşli silah sesleri ile çığlıkları yolcuları sinirlerini harabeder. Maytorena’ya gelince treni terkedip güvenli bir yolu izleyerek Cruz de Piedras’a ulaşma zorunluluğu vardır zira bu arada Victoriano Huera’nın Federal kıtaları kol gezmektedir; bitki örtüsü bakımından zayıf olan bu alanda arızî makilikler devrimcilerin iletişimi ve ulaşımı için korunak olma bakımından yetersiz kalmaktadırlar. Bu bakımdan gece yolculuğu daha da basiretli bir seçim olacaktır. Bulunabilen en iyi arabaları alarak, gizemli bir atmosfer içinde, zaman zaman Federal kamplarının ışıklarına hedef olmamaya çalışarak Cruz de Piedras’a varılır. Orada, Hay’in Santa Maria savaşından beri tanış olduğu Albay Sosa tarafından izaz ve ikbâl edilirler. General Alvarado’nun çok iyi organize etmiş olduğu garnizon gezilir ve askerlerle sohbet edilir.

Oradan, Meksikanın uzak batısı, mahrumiyet diyarı Sinaloa’nın başkenti Culiacán’a gitmek için yeniden trene binilir. Kente varıldığında buradan da hâlâ Federal kamplarının ışıkları zayıf da olsa farkedilmektedir. Yolcuların gömleklerinden çoraplarına kadar giysilerinden hayır kalmamıştır ama bunları yenilemek için Nogales’den ikmâl yapan ünlü Yahudi tacir Schwab’ın gelmesi beklenecektir. Eduardo Hay vakit geçirmeden General Iturbe’nin nezdindeki görevine başlar.

General Juan Carrasco

Gereksinim duyulan maddeler için bir diğer olanak bir zamanlar senatörlük yapmış olup şimdi işi ticarete döken Laveaga’nın arabası idi. Bu gözü kara iş adamı, kentteki had derecedeki bira ihtiyacını öğrenince, eyaletin güney batısında Federal kıtaların konuşlandığı Guaymas kentinden Culiacán’a bira taşımıştı. Culiacán’da herkesin dilinde, Culiacán’ı zapt eden güçlerin başındakilerden Sinaloa’lı gerilla lideri General Juan Carrasco’nun adı dolaşıyordu. Şans eseri, çok geçmeden bir sabah açık bir araba içinde, göğsünde fişeklikleri, sırtında silahı ve korkunç bakışlı maiyeti ile caddeden geçerken görüldü. “Carrasco’nu Sarışın’ı” unvanı ile kötü ün yapmış gerilla da maiyetinin içinde idi, fakat şef onu dikkat çekmeyecek biçimde geri plana almıştı. Yazara tuhaf gelen de dört-beş atlı müzisyenin arabanın peşini izlemesi ve icra ettikleri müziği atların adımlarına uyum sağlamağa çalışmaları, buna rağmen Generalden ve maiyetinden daha az yorgun görünmeleri olmuştu. Uzun, iri bedeni, küçük kafası, bronzlaşmış yüzü, sert kemikli hatları ile “El Calero-Kireç” lâkaplı Carrasco*(3) grubun en göze çarpan figürü idi.

Sürecek

*(1) Nogales: Anlamı İspanyolca “ceviz ağacı” olan bu kent üzerinde nihaî egemenlik, Alman askerî danışmanlarının desteğindeki Meksika Ordu garnizonunu berteraf eden Amerikan Ordu güçlerinde Amerika Birleşik Devletlerine geçmiştir. Bu adı, Venezüellalı iken I.Dünya Savaşı sırasında “Nogales Bey” adı ile Osmanlı ordusunda subaylık yapmış Rafael De Nogales Mendez’le karıştırmamak gerekir.

*(2) Paseo de la Reforma (Devrim Geçidi) :Meksika Kentinde 12 km. uzunluğunda bir bulvardır. İmparator Maximilian’ın emri ve “Paseo de la Emperatriz” adı ile İmparatoriçe Carlota (Charotte) onuruna inşa edilmiş olup, İmparatorluktan sonra bu adı almıştır.

*(3) Juan Carrasco: Haziran.1878 doğumlu bu köylü çocuk babası erken öldüğü için öğrenimini tamamlayamamış; hattâ biyografi yazarına göre okur-yazarsızdı. Fakat Maderonun Diaz’a karşı hazırladığı plandan beri devrime girmiş; kabiliyeti sayesinde “General” unvanını almıştı.