İspanyol Edebiyatından Seçkiler (72)

MARTÍN LUÍS GUZMÁN ve eserleri (VII)

Zapata’nın birlikleri Ulusal Sarayın Muhafazasında:

Eulalio Gutiérrez, Hükümetini kurmadan önce Ulusal Sarayı ziyaret etmek istemişti. O sırada Sarayın korunması ve bakımı Eufemio Zapata’nın komutasında 50-100 arası mevcutlu bir askerî birliğin elinde idi. Emiliano Zapata’nın sefih kardeşi Eufemio kendini Sarayda Başkan gibi hisseden tam bir magandadır. Başkanı ve maiyetini sarayda gezdirirken bu görevinden çocukça bir gurur duyar; konukların orasını hiç bilmiyormuş sanısı ile sarayın iç yapısını ve eşyasını ukalâca ve kaba bir beceriksizlikle anlatmaya çalışır. Başkan koltuğunu gösterirken; Saraya geldiğinden beri bir gün fiilen sahiplik edeceklerini umduğunu ima ettiği bu koltuğa kendini alıştırmaya çalıştığını anlatır. Tavırları hep meydan okur gibidir; içerdeki her rütbeden Zapata savaşçıları konuklara tepeden ve pek dostça olmayan gözlerle bakarlar. Bir yandan da tekilalarına yumulmuşlardır.

Güney Kurtuluş Ordusu Komutanı Emiliano Zapata (oturanlardan ortada) ve ağabeyi Eufemio (sağda)

Saraydan ayrılırken Eulalio: “Bereket içmeye o kadar dalmışlardı ki bizimle çatışacak hâlleri yoktu. Fakat her hâl-ü kârda bunlara karşı müteyakkız bulunmamız gerekiyor!” dedi *(1).

Gerçekten Villa ve Zapata yeni Hükûmet için yakın tehlike olarak görülüyordu. Buna karşı Carranza taraftarları ile bir ittifak arayışı dahi düşünülmeli idi. Artık Meksika’da kimse güvende değildi.

Beyaz perdede Emiliano Zapata ve ağabeyi Eufemio’yu canlandıran iki dev sanatçı: Marlon Brando ve Anthony Quinn

O sıralarda Zapata kuvvetleri Puebla’yı ele geçirmiş Carranza’ya o zaman için sadık Álvaro Obregón’u bu eyaletten sürmeğe angaje oldukları için, Ciudad Mexico’da fazla Zapata görüntüsü kalmamıştı. Villanın, kendisi genellikle karargâhı kabûl ettiği Aguascalientes’de bulunur ise de muazzam ordusunun önemli kısmı hâlâ Başkentte idi. Villa şımarıklıkları ile etrafı kasıp kavuruyordu. Robles ve Aguirre Benavides Bakanlıkta pek durmadıklarından bu savaşın ikmâl ve levazım işlerinin yürütülmesi Guzmán’a kalmıştı; Villanın gereksiz isteklerine karşı çıkmasını serbaz önder küfürle yanıtlıyordu. Villa halka edepsizlikleri ve skandalları ile kötü örnek oluyordu. Yasal nikâhlı eşinin yanında Tanrı nezdinde yasal olduğunu iddia ettiği bir sürü kapatmaları vardı. Bir defasında Palace Otel’in kasiyeri kızı da aynı anlayışla evine kapatmağa kalkınca bu defa aldığı tepkiler çok fazla oldu. Ama yakın arkadaşları Urbina ve Fierro ile o her gün düzinelerle rezalete imza atmakdan kaçınmıyorlardı. Özellikle, Urbina soygunda harikulade bir sistem geliştirmişti. Öfemizm (ince dil) kullanarak ‘zorunlu borç’, ‘’âcil destek’ adları altında önüne gelenin kesesini boşaltıyor; seyir halindeki özel otomobiller durdurulup askerî ihtiyaçlar için teslim alınacağı bahanesi ile sahipleri yaka paça sokağa atılıyordu. Artık Devrim ideallerinin en bencil ve en ilkesiz önderlerce ayaklar altında çiğnendiği açıktı. Robles, Savaş Bakanlığının Villaya karşı bir gücü olmadığını itiraf ediyordu.

Esir alınan Başkan’ın Vakarı:

Bir gün Guzmán Savaş Bakanlığında stenografı ile birlikte çalışmakta iken bir telefon alıyor ve şoka uğruyorlar; Villa Başkanı tutuklamıştır. Yazar hemen Saraya gider fakat içeri girmesi engellenmek istenir; Villaya yakınlığını ileri sürerek zorlukla içeri girer. Tüm saraya doradolar *(2) üşüşmüştür. Urbina’nı süvarileri avluda geçit yaparlar. Bekleme odasının bir aralığından Eulelionın Villa tarafından sorguya çekildiğini duyar. Villa istediği tayinlerin Başkan tarafından yerine getirilmemesinin hesabını sormaktadır. Eulalio Başkanlık yetkisini kendi takdirine göre kullanacağını, tüm birliklerin kendi emri altında olduğunu vurgular. Villa tüm küstahlığı ile; birlikte hükûmet ettikleri hâlde kendi birliklerine sahip çıkmadığından, onları adam yerine koymadığından şikâyet eder. Kendisine Başkomutanlık verildiğini; tren yolları idaresini de Gutiérrez’in emrine verirse adamlarını nasıl taşıyacağını sorar. Üçbin süvarisinin Başkanın evi etrafında resmi geçit yapmakda olduğunu, iktidar ve yetki hesabını ona göre yapmasını söyleyerek posta koyar.

Gutiérrez serinkanlıdır: “Göreceğiz.” der.

Villa: Şimdi sana, buradan ayrılmak için tek vagon bile bırakmayacağım. Nasıl kaçacaksın, bakalım?” tehdidine karşı Eulalio’nun yanıtı kesin ve açıktır: “Bana mı soruyorsun. Bu sana mı dert oluyor? Buradan ayrılacağım zaman senden bir katır isterim.” der.

Villa: “Haydi, buradan kaçmaya çalış bakalım!” diye salondaki kalabalıkla birlikte Başkanı yalnız bırakır. Yazar sakıt başkanın yanına girer: “Generalim, şimdi ne yapacağız?” diye sorar.

“Kütüphaneler dolusu kitap okumuş sen mi bunu bana soruyorsun? Elbette bilime uygun bir şey yapacağım. “Malgré tout, entellektüel adam, malgré tout *(3). Sizler bunu öğütlemez miydiniz?”

González Garza Başkan oluyor:

Yazar Zapatistlerin tuzağına düşmemek için uyuyacağı yeri, kimi farklı oteller, pansiyonlar ya da askerî koruma altında araçlarda sürekli değiştiriyor; oturduğu koltuklar altında tabanca, tüfek, fişeklikler saklıyordu.. Keza hükümetin diğer sivil görevlileri de savunma önlemi arayışı içinde idiler. Bir zaman geldi; hiç gözlerine uyku girmez oldu. Eğitim Bakanı Vasconcelos öldürülmekten son anda Pachua’ya kaçarak kurtuldu.

General Roque González Garza Başkanlığı alıyor

Bir sabah Konvansiyon hükümeti ve ona bağlı askerî birliklerin hiç sezdirmeden kentten ayrıldıkları öğrenildi. Yazar görevine gitmek istediğinde Savaş Bakanlığının kapısına kilit vurulmuş olduğunu gördü. Gutiérrez 16.Ocak. 1915’de kendi hükûmetini San Luis Potosi’ye taşıyıvermiş: Villa’nın da, Carranza’nın da “Devrim ruhuna” ihanet ettiklerini ilân etmişti.*(4) Başkentte ise Villanın iradesi ile Başkanlık Roque González Garza’ya verilmişti. Guzmán’ın, Gutiérrez’den çok Villa’ya sadık olduğunu düşünen Garza, boşalan Savaş ve Donanma Bakanlığını şimdilik en iyi bilen başka kimse olmadığı için fiilen tedvir etmesini önerdi. Durumu kurtarmak için yazar bunu kabûl zorunda kaldı. Villacıların ona sıcak bakacakları doğaldı. Gereğine göre Gutiérrez ile arayı ısıtmak için onu aracı olarak da kullanabilirlerdi. Bakan atanmasından hemen sonra korumaları ile evine dönmek isteyen Guzmán bir atlı asker taburu ile karşılaştı. Tabur komutanı subay onu durdurup sert tavırlarla gittiği istikametten geçişin yasak olduğunu söyledi. Fakat Guzmán yeni Konvansiyon Hükûmetinin Savaş Bakanı olduğunu söyleyince Zapatist binbaşının bir an nutku tutulur; fakat bunun kanıtlanmasını ister. Guzmán bunu kanıtlayacak bir belgeye sahip değildir. Taburun bağlı olduğu albayın da refakati ile Saraya gidilip Garza’ya Guzmán’ın Bakan olduğuna dair belge imzalatılır. O an için Guzmán’ın işi görülür ama tedvir konusuna pek aklı yatmadığı gibi bu iş için tamamen gönülsüzdür. Bir gün ziyaret yapmak istediği Guadalupe Hidalgo kentinde gerekeceğini bahanesi ile Garza’dan usûlüne uygun bir kararname isteyecektir. Garza yazarın kaleme aldığı kararnameyi imzaladıkdan sonra Guadalupe’da ne işi olduğunu sorar. Yanıt: “Robles’le görüşeceğim; deneyimlerinden yararlanacağım, icabında istifamı usûlü dairesinde sunacağım,”dır. Bu dikilişe ve verilen görevin açıkca reddine içerleyen Garza: “Oniki saat içinde fikrini değiştirip kabinede yer alması, aksi takdirde kodesi boylayacağı uyarısında bulunur.

Vito Alessio Robles

Fikrinden caymağa niyetli olmayan yazar, henüz Başkent Bölge Valisi Vito Alessio Robles’in görüşüne sığınır. General Robles askerlik onuru kadar sivil görevlerine de bağlılığı ile bilinen dürüst bir yönetici idi. Korkaklar ve yaltakçılardan nefret ederdi; Guzmán’a: “Garza’dan korkuyor musun diye?” sordu. Garza’dan değil, hapisden korktuğunu, ondan isteğinin Garza’nın kuşkusunu çekmemek için ona askerî konularla ilgili olarak Villa ile görüşmek üzere Aguascalientes’e gittiğinin bildirilmesini, aslında bu kent yolu ile Gutiérrez’e katılmak amacı ile San Luis Potosi’ye gideceğini; bunun için 3-4 günlük bir fırsat tanınması istediğini söyler. Vali, Villa’nın yutmayabileceği bu oyunun yazar için çok tehlilkeli olduğu uyarısında bulunur. Yazara göre Başkentte üç misli tehlike bulunmaktadır: Villanın askerleri, Zapatanın güçleri ve Carranzanın Ciudad Mexico’ya dönme ihtimâli. Vali razı olur.

Yazar, Konvansiyon yönetiminin basın organı olarak kısa bir süre için çıkardığı “El Monitor” isimli dergide editörlük ve finansal yönetim hizmeti yapmış diğer gazeteciler Rodriguez Galván ve Zamora Plowes’le bir süre durum müzakeresi yaparlar. Malváez de Pachua’ya kaçmalarını teklif eder. Guzmán kaçmanın onurlu bir şey olmadığını zaten Pachua yolunun da askerî birliklerle dolu olduğunu ileri sürerek onları Aguascalientes’e gitmeye ikna eder.

Birlikte yük taşıma ve askerî amaçlar için kullanılan bir trene binerler. Son derece güç koşullar içinde yola çıkarlar. Demiryolu hattı yol boyunca yığılmış yağma eşyası, çöpler, yanmış yakılmış, harabezâr olmuş köyler, istasyonlarda sarhoş asker manzaraları dehşet ve tiksinti yaratmaktadır. Yol tıkanıklarından ve arızalarından tren sürekli durak yapmakda, uzun uzun beklemektedir. Irapuato istasyonunda oniki saatten fazla beklenir: Villanın kan içici yardımcısı Rodolfo Fierro ile Calixto Contreras’ın perişan birlikleri ile Diéguez y Murguía*(5) karşı savaşıp yenildiği Guadalajara’dan dönmektedir. Yarım saatte bir ters yönden yaralı askerler, atlar, top, tüfek, mühimmat taşıyan yük katarları yanlarından geçer. ABD’ye gitmeye ve ora basınına Meksika haberlerini yakından vermeye niyetli olan Malváez postaneye uğramıştır. Pür telaş döner ve haberlerin kötü olduğunu, Roque Garza’nın Villaya Guzmán’ı görür görmez vurma isteğinin telgrafla Villacılara ulaştırıldığını bildirir. Guzmán bu ortamda kaçmakla kurtulunamayacağı, en iyi yolun ayı’yı kendi inine girip şaşırtmak olduğu düşüncesindedir.

Kuzey ve Güney Kurtuluş Ordularının kurtardığı yerlerin hâli

Binbir güçlükle Aguascalientes’e varıp bir otele yerleşirler. Akşam gezintiye çıkarlar; Guzmán gördüğü askerlere Villanın nerede olduğunu sorar. O da atla gezintiye çıkmıştır. Civardaki bir gramofondan melankolik bir Meksika müziği ortama yayılır. Geçmekde olan bir asker, müziğe uyarak: “Alquien tal vez esperando alli, querida, que te hará olvidar de mi – Sevgilim, belki orada sana beni unutturacak biri bekliyordur...” dizelerini söyler.

Guzmán birdenbire karşıdan kendisine doğru tanıdık cüsseli, adaleli bir siluet’in gelmekde olduğunu görür. Yüreği hızla atmaya başlar; gelen Villadır. Hemen o noktada kendisini vurabileceğini düşünerek elini pantolunun arkasındaki tabanca kılıfına atar.

Pancho Villa’nın sonu * (6)

Ona: hitaben: “Roque González Garza...” der; kendisi hakkındaki ölüm önerisini yerine getirip getirmeyeceğini soracaktır. Villa sertçe onun sözünü keser: “Boş ver Roque’u; sen kendinden bahset, ortak! İyi misin, iyi misin? Beni terketmeyeceğini biliyordum. Sen iyi bir okumuş adamsın. Beni terkeden yığınla o... ç...larına benzemezsin! Benavides, Isabel Robles bile beni aramaz oldular”. O sırada Rodolfo Fierro çıkagelir. Onu görmek bile Villa için bir sürprizdir. Sonunda kala kala kan içici Fierro’ya kalmıştır. Eulalio Gutiérrez’in kendisi ile ters düşmesini de affetmemiştir ama onunla kadim arkadaşlığı olmaması ve gerçek devlet adamlığı tavrı yönünden onu mazur görür. Vasconcelos ve General Blanco ise nazarında tam birer haindir: “Hâlbuki sana tam güven duymamakla asıl yanlışı yapmışım.” der ve bundan böyle de birlikde çalışması için Guzmán’a adeta yalvarır. Sekreterliğini yapmasını önerir. Yazar, aile efradının Ciudad Mexico’dan ayrılıp memleketleri Chihuahua’ya gitmek üzere olduklarını onların oraya varıp varmadıklarını öğrenmek ve yerleşmelerine yardım için acilen oraya gitmek zorunda olduğunu ileri sürerek özür diler. Villa çok kaygılanır: “Sen de mi beni terk ediyorsun?” Yazar onu teskin etmeye çalışır. Villa kendini toparlamıştır: “Git aileni bul; benden sana izin... Paraya ihtiyacın var mı? Sana özel bir tren tahsis edeyim mi?”

Gece saat onda Guzmán El Paso’ya gidecek trene bindi. Villa onu oturacağı pulman koltuğa kadar uğurlamıştı. Kondüktöre: “Bu bay benim adamımdır. Ona iyi hizmet edim; aksi hâlde, bilirsin mermiyi nasıl çakarım...” ikazını yaptı. Yazarı tekrar kucakladı. Vagondan indi. Tren gecenin hayaletsi görüntüleri içinde hızlandı.

Yazar Guzmán yapıtını: “Meksika öylesine büyük ki! Sınıra ulaşmaya bin mil mesafe var!” diye bağlıyor. Ülkesinin büyüklüğünden gurur mu duyuror; şikâyet mi ediyor; orası pek belli değil.

*(1) John Steinbeck’in senaryosunu yazdığı, Elia Kazan’ın rejisörlüğünü yaptığı 1952 çekimi “Viva Zapata” adındaki film Zapata’yı oldukça idealize etmişti. Eufemio’nun ilkesizliğine dokunur ama onu takbih eden Emiliano’ya toz kondurmaz. Fakat her hâliyle anılarda iz bırakan hiç unutulmaz bir filmdir. Hele, annesi Meksikalı için olduğu bu ülke göreneklerini iyi bilen usta aktör Anthony Quinn’in önerisi ile yapıma alınan köylülerin taşları birbirine çarpıp haberleşerek bir araya toplanmaları sahnesi filmin en etkileyici pasajıdır. Elleri bağlı Zapatayı götürmekde olan askerlerin peşine düşmüş muazzam köylü kalabalığını gören subay köylülere: “Tutukluyu kaçırmaya mı niyetlisiniz?” diye çatar. Köylülerin başındaki yaşlı adam: “Tersine, onun kaçmaması için size yardıma geldik,” demesi üzerine subay: “Kaçarsa size ne? Siz kendi işinize bakınız!” der. İhtiyar adam: “Kaçarsa siz onu öldürürsünüz” yanıtını verince vicdan sahibi genç subay kendisine verilen gerçek görevin çirkinliğinden utanarak Zapatanın ellerini çözdürür ve onu köylülerin korumasına terk eder.

*(2) Dorados : “Dorado” altından ve yunus anlamlarına geliyor. Yan, çifte anlamlı; yerine göre her iki anlamda kullanılıyor. O zaman Villa’nın “bodyguard”ları için kullanılıyordu. Şimdi bizdeki toplum polislerine verilen “”yunus” adı da aynı kökden geliyor olabilir.

*(3) Malgré tout : Fransızca “Herşeye rağmen”; yola devam iradesini ifade ediyor.

*(4) Gutiérrez 2.Temmuz.1915’de Başkanlıkdan resmen istifa edecektir.

*(5) Manuel Diéguez ve Francisco Murguia: Carranza’nı generalleri; 18.Ocak.1915’de Villacı komutanlar Fierro ve Contreras’ı mağlup ettikleri Jalisco’nun başkenti Guadalajara’da Cuesta kampındaki muharebeden söz edilmektedir. Bundan sonra Villanın bir saldırı ile yeniden ele geçirdiği kenti Diéguez Nisan.1915’de tekrar alacaktır.

*(6): Pancho Villa’nun Ölümü: Pancho Villa son zamanlarını Parral’daki çiftliğinde geçirirken zaman zaman para gereksinimi için korumaları eşliğinde Dodge Sedan arabasında kentteki bankaya giderdi; söylentiye göre, o zamanki Başkan Obregón yaklaşan 1924 seçimlerine müdahale eder korkusu ile Villaya suikast hazırlatmış. Yeteri koruma almadığı bir gün kente arabası ile gelirken “Viva Villa!” parolası ile tetikçilerin yayalım ateşine hedef olmuştu. 6.Şubat.1926’da mezar soyguncuları başını kesip götürmüşler.