İspanyol Edebiyatından Seçkiler (75)

SILVINIA OCAMPO AGUIRRE ile ADOLFO BIOY CASARES ve eserleri

Şimdi okurlarıma Arjantinli karı-koca yazarlar Silvio Ocampo Aguirre ve Adolfo Bioy Casares’i tanıtacağım. Yurttaşları biyografi yazarı Alicia Dujovne Ortiz’in “Tuhaf bir çift” başlığı ile yaşam öykülerini yazdığı bu çiftten hem hanım olması hem de yaşının kocasından bir hayli büyük olması bakımından (aile ilişkileri ile birlikte) Silvina Ocampo Aguirre’ye öncelik vereceğim.

Silvina Ocampo ve Adolfo Bioy Mar del Plata’da

Arjantin’in tanınmış şair ve öykü yazarlarından olan Silvina Ocampo 28.Temmuz.1903’de, entelektüel bir çevrenin insanları olan Manuel Ocampo ve Ramona Aguierre’nin altı çocuğundan sonuncusu olarak Buenos Aires’de doğdu. Evinde özel öğretmenlerinden eğitimini aldı. Ablalarından biri Victoria Ocampo (1890-1979) Avrupa sanatının yeni akımlarını Latin Amerika’ya tanıtmakla uğraşan Arjantin’in parlak aydınlarından bir deneme yazarı olup Arjantin’in “Sur-Güney” adındaki edebiyat dergisinin yayıncılığını yapmakta idi. Silvina Paris’de Népo adı ile sanat yapan gerçek üstücü ressam Giorgio de Chirico’dan *(1) resim dersi aldı. 1933’de tanıştıkları ve duygusal bağ kurdukları edebî yeteneği ile parlak bir gelecek vaadeden 19 yaşındaki Adolfo Bioy Casares ile 1940’da evlendi. Evlendikleri tarihten itibaren çok yakın dostları ünlü yazar Jorge Luis Borges ile ortak çalışmalar yapacaklardır.

Silvina’nın ablası Victoria

1954’de Adolfo’nun başka bir kadından doğma kızını (Marta Bioy Ocampo) evlâd edinecektir. Marta, Silvina’nın 14.Aralık1993’deki ölümünden tam üç hafta sonra iki çocuğunu öksüz bırakarak bir araba kazasına kurban gitmiştir. Ocampo-Bioy çiftinin malikânesi Adolfonun 1999’daki ölümü üzerine bir Buenos Aires Mahkemesinde uzun süren bir veraset davası sonunda Şubat 2006’de Adolfo’nun gene evlilik dışı oğlu Fabian Bioy’a devredildi ise de Fabian da kısa bir süre önce ablası gibi 40 yaşında yaşamını kaybetmişti. Onun ölümü ile yazar çiftin el yazıları ve diğer belgeleri yazın araştırmacılarının yararlarına sunuldu.

Ocampo’nun yazarlık hayatı 1937’de küçük öykülerini topladığı “Viaje olvidado-Unutulmuş Gezi” ile başladı. Bunu izleyen“Enumeracion de la patria-Yurt Değerlerinin Sayımı”, “Espacios métricos-Metrik Uzaylar”, “Los sonetos del jardin-Bahçeden Soneler” adında şiir kitapları ablasının Sur Yayınevinden 1942’de yayınlandı. Ocampo’nun ilk yayınlanmış şiir koleksiyonları çoğu kendisi tarafından imzalanmıştır. Bunların içinde 1949’da yayınlanan “Poemas de amor desesperados-Umutsuz Aşk Şiirleri”, “Los nombres-İsimler” (1953) ve “Amarillo celeste-Sarı Mavi” (1972) bulunmaktadır. Jorge Luis Borges’in önsözünü yazdığı Azizler üzerine yazılmış şiirler demeti “Breve santoral-Azizlerin Özetle Tanıtımı” Borges’in sanatçı kız kardeşi “Norah Borges” müstear adlı Fanny tarafından resimlendirilmişti (1985).

Şairliği kadar Borges’de da hayranlık uyandıracak kadar bir küçük öykü ustası idi; küçük öykülerinde ağırlıkla “zulûm” ve “korku” olgusunu işlemiş; fantastik konularına da gerçekçilik katmış; “lo real maravilloso-büyülü gerçekçilik” akımının kocası ve Kubalı sanatçı Alejo Carpentier ile birlikde öncüleri arasına girmiştir. 1937’den 1988’e kadar yazdığı öyküleri “La Furia y otros cuentos-Çılgınlık ve Diğer Öyküler” (1959), “Las invitadas-Konuklar” (1961), “Los dias de la noche-Gece Yarısında Günler” (1970), “La naranja maravillosa-Olaganüstü Portakal” (1977), “Y así sucesivamente-Ve ilahere ilahere...” (1987), “Cornelia frente al espejo-Cornelia Ayna Önünde” (1988) isimli kitaplarda toplanmıştır. Bunlar büyük ölçüde bir araya getirilerek, Daniel Balderston’un çevirisi ile “Leopoldina’s Dream-Leopoldina’nın Rüyası” adında İngiliz dilinde yayınlanmıştır.

Eşi Adolfino’nun objektifinden Silvina Ocampo

Oxford Üniversitesi İspanyol ve Portekiz Edebiyatı kürsüsünden “Kadınca Fantaziler” inceleme yazısının müellifi Patricia Nisbet Klingenberg’in değerlendirmesine göre Silvina Ocampo’nun küçük öykülerinde, kurgu yapılanması, estetik modeller, hikâye ediş çeşnisi ve cinsel sapkınlık ve tecavüz konuları açısından özgünlüğü ve saplantıları yıkan gücü olan sağlam fikrî bağlantılar kurulmuştur.

Soyunda İngiliz kanı olan Borges ile birlikte 1937’den beri sürdürdükleri çalışma sonunda “Antologia de la literatura fantástica-Fantastik Edebiyat Antolojisi”vücuda getirmişlerdi. İlk baskısı 1940’da Arjantin’de yapılan ve Oscar Wilde’dan William Butler Yeats’in, Ambroce Bierce’in yapıtlarına varıncaya kadar 81 fantastik İngiliz küçük öyküsü, Leo Tolstay’dan José Zorilla’nın eserlerine kadar edebî metin parçaları ve özetleri, kendilerine ait yayınlanmış şiirler içeren bu antoloji 1965 ve 1976’de revize edilerek yeniden yayınlanmış, başta İngilizce olmak üzere başka dillere çevrilmiştir. Ocampo’nun ortak yapıtlarından biri de “Arboles de Boenos Aires- Buenos Aires’in Ağaçları” (1979/80) adında bu kentin ağaçlarına adanmış nefis bir şiirler demetidir. Ocampo-Bioy çiftinin ortak eseri olan “Los que aman, odian-Sevenlerinden Nefret Etmek”. 1946’da, Silvinanın Juan Rudolfo Wilcock ile birlikde yazdıkları tiyatro oyunu “Los Traidores-Hainler” 1956’da yayınlandı.

1954’de B.A. Belediyesi ödülü kazandı. Ondan önceki yıl “Los nombres-İsimler” ile Ulusal Şiir Yarışmasında ikincilik elde edecektir. Aynı yarışmada 1962’de “Lo amargo por dulce-Ağız tadı için acı yemek” şiiri ile birinciliği elde edecektir.

Silvina Ocampo 1986’da vefat eden Borghes’in cenaze töreninde

14.aralık.1993’de vefat eden şairimizin şiirlerinden bir örnek olarak “Envejecer-Yaşlanma”yı verelim:

Yaşlanma

Gün be gün aşağılanarak deniz düzeyi sıfır noktasına konumlandırılmasına uzaktan bakılınca yaşlanma kurban olmayı andırır.

Yaşlının gereksimini aksesuarların artışı sayesinde o gözden kaybolmaz; adeta yararsız ekleri olan bir kostüm giyer; kostümün eskiliğinin meydanda olması da cabası…

Unutulmaz ama onu kurbanlaştıranların bir kurbanı olur.

Yaşlanmanın kefareti verilen bir karşı zulûm olduğu sanılır. Bence yaşlıya yapılan yardım da bir mukabeledir.

Yaşlı bir vahiy bekler; doğayı sorgulamayı arttırır; ısrarla yanıt ister.

Bazen gençlerin varlık ve örneklerini ganimet sayıp onlardan medet umar. Ama bu kalbe zararlı tehlikeli bir dublörlüktür. İğrençtir de, yaşlanma!

Yaşlılığın zor bir pratik olduğunu hiç düşünmemiştim. Kimsenin sindiremeyeceği bir doğa kusuru. Keşki, kimsenin yaşını bilmediği bir ağaç ya da taş olunsaydı.

Gene de yararı da vardır yaşlılığın, aşığını kaybetme hüsranına uğramazsın; aşık nazı çekmezsin; geride bıraktıklarının hiç de ilginç olmadığı gerçeğini görürsün

Adolfo Bioy Casares

Adolfo Bioy Casares ise Buenos Aires’in büyük babasından kalma zengin bir çiftliğinde 15.Eylûl.1914’de dünyaya geldi. Romancılığı, özellikle fantastik fiksiyon yazarlığı, gazeteciliği, çevirmenliği ve sosyetik yapısı ile ün kazanan Casares İlk öyküsü “Iris y Margarita”yı onbir yaşında yazmıştır. Entelektüel çevrede yer yapmış zengin bir sanatçı olarak Avrupa ve Amerika’da 1920’ler boyunca çok geziler yaptı. Yukarda değindiğimiz üzere 1932’de tanıştığı Borges ile çok yazı ortaklığı yaptı. Aynı yıl tanıştığı Sur dergisinin kurucusu Victoria Ocampo sayesinde Silvina Ocampo ile yolu kesişmiştir. 1933’de girdiği Buenos Aires Üniversitesine devama lüzum görmeyip kendimi tümüyle yazarlığa adadı. 1940’da en ünlü kitabı Latin Edebiyatının öykü klasiklerinden “La invención de Morel-Morel’in Keşfi”ni yazdı. Bu kitapla Buenos Aires Belediyesi Edebiyat Ödülünü kazandı. H.Bustos Domecq, B.Suárez Lynch müstear adlarıyla da yapıtlar verdi. 1975’de Gran Premio de Honor de SADE (Arjantin Yazarlar Derneği Büyük Ödülü), 1981’de Fransız “Légion d’honneur”ü, 1990 yılında Alacalá de Henares’de İspanyol dilinin en prestijli ödülü “Premio Miguel de Cervantes” olmak üzere müteddit ödüllere lâyık görüldü.

Öyküleri hayal, bilim-kurgu ve korkuyu eşi gibi gerçekçilikle birlikde harmanlandığından Borges ve Octavio Paz tarafından “mükemmel bir romancılık” nitelemesi ile selamlanmıştır. Ona Arjantin’in gerçekci Edgar Alan Poe’su ve H.G.Wells’i diyebiliriz. Diğer eserleri içinde romanlarından: “Plan de evasión-Kaçış planı” (1945), “El sueño de los héroes-Kahramanların Düşleri“ (1954), “Diario de la guerra del cerdo-Domuz Savaşı Günlüğü” (1969), “Dormir al sol-Güneş Altında Uyumak” (!973), “La aventura de un fotógrafo en la Plata-La Plata’da bir Fotografçının Maceraları” (1985), “Un campeón desparejo-Dengesiz Şampiyon” (1993), öykü kitaplarından: pek çokları içinde “La trama celeste-Göksel Entrika”, “El héroe de las mujeres- Kadınları Kahramanı”, müteferrik yazılarından: “En viaje-Yolculukda” (1996) ve Silvana’ya mektuplar kayda değer.

Okurlarımıza öykülerinden “La Plata’daki bir Fotoğrafçının Maceraları”nın konusu ile ilgili bir iki izlenim verirsek yeterli olabilir. Bağlantı yeri olmayan, karmaşık bir kurgu, yukarda değindiğimiz gibi fantastik büyülü bir realizm ve keskin, delici bir siyasal hiciv olan öykünün karakterleri şehvet, cimrilik, abesle iştigâl gibi zaaflara gömülmüş, nazlı nerim yapıları yüzünden seçkin kesim sempatisine sarılmış boşlukda gezen insanları sergilemektedir. Bir fırsatçı peşine düştüğü kızın zengin fabrikatör babasını istismar etmek için çevre koruma ideali numarasına yatar. Tam babayı kandırmışken baba vefat eder; fabrikayı devralan kız eski çevreciliğinden cayıverip hedefini daha fazla kazanç sağlamaya yöneltince fırsatçı şoka uğrar. Diğer öykülerde de fantastik kurgulardan gerçekçi hisseler çıkaran örnekler bulunmaktadır; bir kızın aşığına aşkını, büyücü amcasının ikisini de balığa çevirmesine izin verek kanıtlamasını istemesi; bir diktatörün kendisini desteklediğini zannettikleri tarafından vurulması; melek görünüşlü bir kızın diyet yaparak fazla kilolarından kurtulmak isteyen ana-babasına kahvaltılarında iştah açıcı bir stimulan vermesi gibi fantastiko-realist öyküler.

Jorge Luis Borges ile ortak yapıtları: “Seis problemas don Isidro Parodo-Don Isidro Parodi için altı sorun” (1942), Dos fantasias memorables-Hatırlanabilir Hayalî Öyküler” (1946), “Un modelo para la muerte-Ölüm için bir model” (1946), “Crónicas de Bustos Domecq-Bustos Domecq’ın Anıları” (1967), “Libro del cielo y del infierno-Cennet ve Cehennem Kitabı” (1960), “Nuevos cuentos de Bustos Domecq-Bustos Domecq’den Yeni Öyküler” (1977) sayılabilir.

1999’un 8 Martında vefat eden Casares Buenos Aires “La Recoleta Mezarlığı” na gömüldü.

Alicia Dujovne Ortíz

Bu tuhaf çiftin biografisini yazan Alicia Dujovne Ortiz’den de bu vesile ile kısa olsa da söz ederek Arjantin Edebiyeti bağlantı noktalarından kopmamaya çalışalım. 1940 yılında Buenos Aires’de doğan Ortiz by kent Üniversitesinden Edebiyat lisans ve lisans üstü sertifikaları almış, ülkenin çeşitli periodiklerine katkıda bulunmuş bir gazeteci ve daha çok biografileri ile tanınmıış bir yazardır. Ülkede Juan Peron’un ikinci iktidarı ve onun ölümü üzerine Başkan olan eşi Isabel Martinez de Perón’u 1976’da deviren askerî cuntanın başı General Jorge Rafael Videla diktatörlüğünce 1978’de sürgüne yollanınca Parisde ikamete ve Le Monde gazetesinde yazmaya başladı. Çok itibarlı Gallimard Yayınevinin edebiyat danışmanı oldu. 1986’da Simon Guggenheim Vakfından refakat ücreti (fellowship) hakkı kazandı.

1979’da “Maria Elena Walsh, 1993’de Diego Maradona, 1995’de Eva Perón’un yaşam öykülerini yazdı. Parlak kariyeri onuruna, 1980’den beri Arjantin’in kültür yaşamına zenginlik katan kişilere ve yetenekli gençlere verilen Konex Vakfı ödülüne lâyık görüldü. Son eserleri “El Arbol de la gitana-Çingenenin Ağacı” 1997’de, Mireya 1998’de yayınlandı.

*(1) Giorgio de Chirico: Yunanistan, Volos’da dünyaya gelmiş, 1988-1978 yılları arasında yaşamış İtalyan asıllı bu sanatçı “Scoulo Metafisica- Felsefe Okulu” sanat hareketinin kurucusudur.