ZEUS (Romalılarda JUPITER - IUPPITER - IOVIS, Sanskrit kültüründe DYAUS-pitar) :

Hesiodos’un “Teogonia – Evren’in türeyişi” adlı eserinden naklen Evren’e gelişi ve ayrıca, adının çağımızda kullanılışı hakkında bilgi verdiğim Zeus’ün, bu kez genel yaşam biçimi ve etkisi hakkında, Olimpos Tanrıları bölümünün toparlayıcısı olmak üzere ek bilgiler sunmak istiyordum; ancak, daha önce, ülkemizde, dinsel inancımızı rencide etmesinin doğurduğu tepkiler, başka dinden azınlıkların ihtiraslı beklentilerinin kışkırtılması korkusu, politik kaygı, olgun ve uygar bir toplumsal imaj verme gayretleri gibi karışık duygular uyandıran Papanın ziyareti hakkında da konumuzu ilgilendirdiği yönü ile bazı değerlendirmeler yapalım. En başda, Diyanet İşleri Başkanımız Ali Bardakoğlu, İstanbul Müftüsü Mustafa Çağrıcı gibi yüksek rütbeli din görevlilerimizin Papa’ya karşı olgun, vakur, öğretici tavırlarının, Din’e bakışımız ne olursa olsun, mensup olduğumuz Müslüman Türk toplumuna çok şeyler kazandırdığını gururla belirtmeliyiz. 

Eski beyanlarından dönerek, İslâmı ve Türkiyeyi çok sevdiğini söyleyerek gönlümüzü alan Muhterem Peder’e minnetlerimizi sunmak isterdik ama, son anda “sekülerliğe” çatarak; Hıristiyan Avrupa değerlerine sarılınması lâzım geldiğini vurgulaması; AB üyeliği liyakâtimize inandığını ifade ettiğinin Almanya tarafından yalanlanması; Avrupadaki Din çevrelerinin, Papanın Cami ziyaretinde utanmazcasına putperestliğe zorlandığı yorumları; öte yandan Bizans ve İlâhiyat uzmanlarımızın bu ziyaretin, ülkemizdeki Rum Ortodoks kilisesi ve cemaatini ulusal birliğimizi ve lâik yapımızı parçalamaya hazır hâle getirmek üzere Büyük Ortadoğu Projesi çeçevesinde ABD ve Roma Katolik Kilisesi’nin ortak tezgâhı olduğu üzerinde durmaları gene midemizi bulandırdı. Bizim anlayışımıza göre: Tanrının birliğine değil, teslise (üçlemeye) inanılması, Haç’ın kutsallığı başlı başına putperestlikdir. O arada, ABD’de San Francisco Roman Katolik kilisesine mensup rahiplerinin pedofili (çocuklara karşı cinsel taciz) suçları yüzünden Baş Piskaposluğun 45 taciz kurbanına 60 milyon dolar tazminat ödeyeceği haberi Papanın irşadlarına ve ABD’nin “mapping the future - geleceği haritalama” çabalarına limon sıktı; Bocaccio’nun Decameron eserindeki ikazlarından bu yana hâlâ Katolik papazlarının zaaf ve riyakârlıklarının önüne geçilemediği ortaya çıktı. Kenthaber de 11.Şubat.2006’da yayınlanan yazımda Katolikliğin seyyiatı ve Papalık kurumu hakkında bazı bilgiler vermiştim; daha söylenecek şeyler var ama bu diziyi bunlarla işgâl etmek istemem. Fakat, dinsel terminloji bakımından bu yazımla ilgisi olan bir konuya kısaca değineyim. Her dinde görülen politik ve kültürel baskı sonucu Katolikliğin ibadet dili Latince olmuş; böylece, bütün monoteistik dinlerin vahiy kaynağı Ortadoğunun Semitik ortamında doğmuş olan “Hıristiyanlık” Avrupalı yapılmıştır. Her topluluğun kendi dilinde ibadetine elbette bir şey diyemem ama neden artık ölü olan, sokakdaki adamın bilmediği Lâtince? Çünkü bu dil Avrupanın tümünü temsil ediyor. Bu nedenle Papa Hazretleri de, ayinlerde “Tanrı” karşılığı olarak “Deus” sözcüğünü kullanmaktadır. Oysa, Romalıların infazına kurban gitmiş Hazret-i İsa Yahudi asıllı idi ve Havarileri ile birlikde yaşadığı günlerde, Yahudilerin asıl dili İbranicenin bir lehçesi olup Mezopotamya toplulukları arasında franka lingua (ortak dil) olarak kullanılan Aramcayı konuşur; ilahî tebliğlerini bu dilde verirdi. Kendisi yazılı hiçbir belge bırakmamıştır. 

Ölümünden sonra 42-98 yılları arasında önüne gelen İncil yazdı; yüzlerce Yeni Ahit ortaya çıktı. Bunlar arasında Aramca yazılanlar olması gerek ve hâtta ilk İncilin Aramî dili ile yazıldığı söyleniyor. Aramca Tanrı” karşılığı “Alaha”dır yani Arapça “İlah”a ya da bunun harf-i tariflisi “Allah”a benzer. Ancak, Büyük İskenderin Anadoluyu geçip İran’a, Hindistana giden bir yandan Suriyeye, Mısır’a uzanan fetihlerinden sonra yayılan Elen kültürü, Alman tarihçisi J.G. Droysen’in verdiği isimle “Hellenismus - Elenleşme” Yunancayı, Mezopotamya batısı ve kuzeyindeki bölgenin ve Mısırın franka linguası yaptı. Yeni dinin daha geniş bir coğrafyada yayılımı için Yunanca yazılan İnciller’in sayısı çok arttı. Bu kalabalık İnciller gözden geçirilip “apokrif” adı ile kural dışı sayılanlar tasfiye edildi; geriye dördü Matta, Markos, Luka, Yuhanna adındaki azizlerin Yunanca İncilleri (evangelion – iyi haber) “kanonikos – kurallara uygun” bulundu (hattâ, andıklarımızdan sonuncu azizin incilinde de diğerlerine uymayan yerler çıktığı için XVIII.asırdan itibaren ilk üçününkü “synoptikos –bir arada görülmüş” kabûl edilecektir). Bu arada Tanrıya da Yunanca karşılığı “Theos” adı verildi. “Th” diftongu ile yazdığımız bu isim, İngilizcede olduğu gibi dilin dişler arasına sokulması ile telâffuz edilir. “Th” karşılığı da, Yunanca aynı okunuşlu “Theta” harfidir. Bu sesi beceremiyen yabancıların bazısı “Zeos”, bazısı “Deos” der. Eski Yunan paganizminin baş tanrısı ise, bildiğimiz gibi, kendilerinin “Zevs” olarak yazdıkları “Zeus”dur; zaten, Yunanca eril özel isimlerin sonuna “os” soneki katılır; Lâticede bunun karşılığı “us” sonekidir. Bence “Deus” ile “Zeus” arasında kesinlikle etimolojik bir bağ vardır. “Zeus”un bu yazının başında verdiğimiz Lâtin ve Sanskrit karşılıkları da bu bağı göstermektedir. Jü-piter ya da Iup-piter (Işık-peder, - Gök-baba) sözcüklerinin ilk hecesi aslında Etrüsk krallarının İtalyaya tanıttığı “diu” da gök tanrısı olup aydınlık anlamına geliyordu. Bence “Theos”, Zevs sözcüğünden türemiş olup,”Zevs’in soyundan” gibi bir anlam taşır. “Tanrı” karşılığı Aramca “Alaha”yı kullanan Hazret-i İsa, Yunanca İncillerde bunun yerini özel bir isim olan “Zeus”un aldığına tanık olabilseydi, bunu küfür sayardı. Bakalım, Elen Ortodoksların ve Katoliklerin, Yüce Yaradan’a lâyık gördükleri ismin ilk sahibi Yunan tanrısı ne karakterde bir varlıkdı?

Encyclopaedia Britannica’daki ilgili maddede, her ne kadar Zeus kültünün , Elenler beraberinde Yunanistana getirildiği yazılı ise de Elen öncesi benzerleri “Gök Tanrı” olarak tüm paganist dinlerde vardır; Mısırlıların “Amon-Ra”sı da bunlardan en eskisidir (hattâ benim aklıma Zeus’un eşi “Hera’nın “Ra”nın dişili olduğu gelmektedir; çünkü Yunanca “eta” harfi (H) aynı zamanda dişil harf-i tarifdir).Germanik kavimlerin inandıkları “Odin”, “Thor” gibi tanrılar dabenzerleridir. Çok geniş alanlardaki benzer kültlerin kökeninin saptanması çok zordur. Yurdumuzdaki ören yerlerini adım adım dolaşmış, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Klasik Diller Bölümünde okutmanlık yapmış George Bean de, bir çok araştırmacı gibi Zeus’un, Avrupalı değil, Küçük Asyalı olduğuna inanmaktadır; Bean’in “Eski Çağda Mendres’in Ötesi” isimli eserine göre, Zeus Anadolunun göneybatısına yerleşmiş Karyalıların, adına çok sayıda tapınak yapılmış, favori tanrısıdır. Kült olarak ortaya çıkışı da, diğer tanrılar gibi Helenistik kültür öncesidir; “Yaradılış”la ilgili olup sonradan Yunanlıların da benimsediği Girit efsanesine dayanır. Bazı Girit kaynaklarına atfen verilen bilgilere göre, Girit Kralı Minos’un egemenliğinde iken İonlar ve Dorlar, bazı iddialara göre de bizzat Minos tarafında Ege kıyılarına kovulan Karyalılar “Zeus” kültüne çok bağlı idiler; daha doğrusu, geldikleri Giritten getirmiş olsalar da, bir Karya tanrısı olarak, Zeus kültü Anadolunun Mendres ötesi topraklarında bereketlendi; nerede ise adım başına bir Zeus tapınağı inşa edildi. Hisarbaşı mevkiinde halen pek az iz bırakmış tapınak, olasılıkla Herodotos’un söz ettiği “Zeus Karios - Karyalı Zeus” tapınağıdır. Strabon ise iki tapınakdan daha söz eder; Labranda’da kurulmuş “Zeus Labraundos” ya da “Zeus Stratios” ve Hekatomnos hanedanından gelen Kayralıların anayurdu kabûl edilen Mylasa’nın (Milas) hemen dışında inşa edilmiş “Zeus Osogos”… Deniz kenarında yaşayan Karyalılar Zeus Osogos’a bir deniz tanrısının özelliklerini vermiş; elinde Poseidon’un üçlü yabası ile yarattıkları bu tanrıya “Zenoposeidon” adı vermişlerdir; bu kült iki ilahî varlığın bileşiminin tipik bir örneğidir. Muğla-Milas karayolunun kenarında şimdiki Eskihisar mevkiindeki Stratonikea’da “Khrysorik” denen Karya Birliği merkezindeki tapınak ise “Zeus Khrysoreos – Khrysaorisli Zeus”a adanmıştır. Karya yerleşimi anlamındaki Khrysaoris, Posanias’ın birkaç köyden oluşan Stratonikea’yı tanımlamak üzere kullanğı bir deyimdi. Gökova (eski Kos, daha sonra Kemre) körfezi kıyısındaki Kedriai’de Rodoslular egemenliğinde iken inşa edimiş “Zeus Atabryos” tapınağı mevcuttu. Daha önceki ismi “Diospolis – Zeus’un kenti” olan Laodikeia’nın (Osmanlı zamanında “Ladik” denilen Denizli) baş tanrısı da Zeusdu. Stratonikeia’ya ait ikinci kutsal alan, Eskihisar’ın 15 km. kadar güneydoğusundaki Panamara’daki “Zeus Panamaros”u; Güllük Limanına yakın Kuren Köyü yanındaki İassos’da “Zeus Lepsynos”u; Karya havalisi dışına taşsa da hemen yakınında Antalya’nın Güllük Dağında Solimliler adındaki kavmin kurduğu Termesos’daki “Zeus Solymeos” tapınağını zikremeden geçmeyelim. Ayrıca, Berline taşınan “Zeus Sunağı”nın Bergamadaki alanını hepimiz görmüşüzdür.

Doğum öyküsünü daha önce verdiğim Zeus evrenin yönetimini kardeşleri Poseidon ve Hadesle paylaşmış; kendisi baş tanrı ve Gökler tanrısı olmuştur; korkunç şimşeği aracılığı ile bulutları toparlar ve yağmur getirir. Bazı söylentilere göre ilk partneri Dione (Dodona) ise de tek meşru eşi Hera olmuştur. Gücü tüm öteki ilahî varlıkların toplam gücünden fazladır. İlyada’da ailesine “benim kudretim her şeyin üstündedir; göğe altın bir ip koyun; bir ucuna tüm tanrı ve tanrıçalar asılsın beni çekemezler; ben bir çekişde onların hepsini darmadağın ederim” der; ama, gene de her şeye kâdir, her şeyi bilen değildir. Gene aynı eserde Poseidon ve Hera onu kolaylıkla kandırırlar. Ona karşı gelmek ve madik atmak olanaksız değildir. Bazen “Kader” gibi gizemli bir gücün onu matettiği söylenir. Hera’nın, alaylı bir biçimde, gücü varsa “Kader”in elinden “ölüm” gibi bir akıbeti almasını ona önerdiğini Omeros nakleder.

Ölümlü, ölümsüz her türden bir kadına kapılacak kadar ayran gönüllüdür, iradesine yenikdir; sadakatsizliğini eşinden gizlemek için her düzene başvurur; buna karşın açık verir, Hera ile devamlı hır gür hâlindedir. Arzuladığı kadını ağına düşürmek için sık sık hayvan kılığına girer. Kuğu kılığında Leda’ya tecavüz eder. Kızkardeşi olup sonra yasal olarak evleneceği Hera’ya bile ilk yaklaşımı tecavüzkârane’dir; guguk kuşu kılığında onu kovalar. Evropa’yı kaçırmak için boğa’ya dönüşür. Bunlar yanında, tanrıçalardan Metis, Temis, Dione, Örinome, Mnomesine, Lero, Demeter; ölümlü kadınlardan Alkhamene, Antiope, Kallistra, Danae, Agina, Elektra, İo, Maia, Niobe, Semele, Leda ve Taygere ile olmak üzere çok sayıdaki aşk öykülerini ayrıca anlatacağız. En görkemli tanrıya böyle zaafların atfedilmesi araştırıcı bilginlerin de merakını çekmiş; değişik topluluklarda inanılan ilahî güçlerin çoğu kez özdeşleştirilip bir kişilikde birleştirilirken ya da bir topluluğun panteon’una (tanrılar grubuna) başka topluluğun tanrı ya da tanrıları transfer edilince farklı karakter yapılarının da o grupda toplanabileceği yolunda bir açıklamaya ulaşılmıştır. Eski bir tanrının eşi, Zeus’a transfer edilince, muzip ozanların imgelemlerinin yaratıcılığı ile de konunun kutsallığını ihlâl eden sonuçlar ortaya çıkmıştır. Bu bitmez tükenmez aşk serüvenleri zavallı inançlı Yunanlıları çok rahatsız etmiştir; ama işin bu tarafı, daha çok insanî temaları ele alarak mecazlar peşinde olan sanatkârların, ozanların umurunda olmamıştır. Üstelik Ksenefon, Platon gibi Yunan filozofları Olimpos tanrılarını alaya almıştır. M.S.125, Samosata (Samsat - Adıyaman) doğumlu hatip ve yergi yazarı, filozof Lukianos, “Teon Dialogoi – Tanrıların Söyleşileri” isimli eserinde Zeus’a atfedilen yakışıksız gönül ilişkilerini, Yunan etik anlayışı adına çok sert eleştirir; “Kader” karşısında Zeus’un çaresizliği saptamasını yapan Omeros’u doğrular. “Zeus Elenchomenos - Çapraz Sorgulama ile Sıkıştırılan Zeus”da ise, bir Kinik (dünya nimetlerine boşveren, alaycı felsefe yandaşı) Zeusun yüzüne karşı “dünya işlerine müdahale gücünden yoksun bir aciz olduğunu” söyler. “Zeus Trogodos - Zeus Palavraları”nda, bir Stoikle (erdem, görev ve disiplin anlayışını savunan felsefe yandaşı) tartışan bir Epiküryen (arzuların sınırlı tutulması kaydı ile nihaî haz ve mutluluğu savunan) filozofun, “tanrıların kudret sahibi olmak şöyle dursun mevcut dahi olmadıkları”nı söylemesi karşısında Zeus paniğe kapılır. Karya dışında, etkisi hep (Hera, Apollo, Artemis, Atena gibi) yerel ilahî varlıkların gerisinde kaldı. Örneğin, Atinalılar için “Baba - Patroios” Apollo idi; onlar eskiden Peloponez’de yaşamış İonlarla aynı soydan olduklarını iddia ederek, kendilerini Apollo’nun oğlu İon’un torunları kabûl ediyorlardı. Zeus önemsiz bir kişilik taşıdığı bir dönem geçirmiştir. “Mana” adındaki Göğün gücünü taşıdığına inanılan meteor taşlarına “Zeus Kataibates ya da Kappotas - Yere inen ya da atılan Zeus” denilmesi, onun o devirde sınırlı bir işlevi olduğunu gösteriyor. Ancak, zamanla itibarı artarak Gök tanrısı olma yanında geniş bir alandaki “Kral”, “Efendi” gibi “Aile Babalığı - Patroios” ile biri fizik biri moral olmak üzere çifte bir değer taşımaya başlamış; bu ikinci değeri tüm Yunan klanları, toplulukları içinde paylaşılmıştır. En küçükden en büyüğüne Yunan topluluk birimlerinin örgütlendirilmesi onun koordinatörlüğü ile ilgilendirilir; böylece eşi Hera ile birlikde “Teleios ve Teleia – Tamamlayıcı” sıfatı alır. “Patroios”un, çok eski bir klanlar federasyonunun gerçek kralı’nın sıfatından geldiğini ileri sürenler de var. Zeus “Patroios” sıfatı ile akrabalık haklarının muhafazasını üstlenmiştir; bu bağlamda başka sıfatları da var: “Zeus Klarios - mülkün, toprağın Zeus’u”, “Z. Horios - sınırın Z.u”, “Z.Herkeios-Evlerin Koruyucsu Z.”, “Z.Ksenios - Konuksever Z.”, Boiotia’da “Z. Trophondos – Besleyici Z.” Gibi epitetleri vardır. “Z. Polieus – Kent devletin Z.u”. Olimpia dahil, çok sayıda kent’in de patronudur. “Z. Agoraios - Agora, Kent meydanı Z.u” tacirlerin işlerini dürüstlükke yapıp yapmadıklarını gözetir. “Z. Plousion zenginlik getiren Z.” de kentlilerin gönencini sağlamaktadır. Zeus en geniş yetki ile “Panhellenios - Tüm Elenlerin Tanrısı”dır. Bir çok yörede de “Bulaios – Danışma Kurulunun Başkanı”dır. Ciddî kararların ve sözleşmelerin gerçekleştirilmesi konusunda verdiği yeminin gücünü ifade etmek üzere “Horkios” sıfatı alır. Çok eski klan geleneklerini muhafaza eden bazı kültlerde, daha düşük bir rütbe ile, klan içinde meşru olarak doğmuş tüm çocukların ortak bakımını temsil eden “Phratria - Biraderliği” temsil eder.

Sanatta eski dönemlerde bazı sembolik objeleri Zeus’un kültü ile ilişkilendirmişlerdir. Figür olarak en eski tasviri İ.Ö. 600’lere ait olup, şu anda Berlin Devlet Müzesinde bulunan, çıplak, sakallı, yıldırım fırlatırken görüntülenen heykelidir. İ.Ö.500’den itibaren tüm kuşandığı zırhı ile betimlenmeye başladı. Dünyanın yedi harikasından biri olan 12 m.ye yakın boydaki heykeli, Faydias Usta tarafından, Batı Yunanistandaki Olimpia kentindeki Zeus tapınağı için İ.ö.430’da yapılmış. Posanias’ın naklettiğine göre: abanoz, fildişi, altın vb. değerli taşlarla süslü heykel sedir ağacından bir tahta oturmuş, başında zafer simgesi defne dalından bir taç, bir elinde asa, diğerinde kartal olarak betimleniyordu.Tapınağın İ.S.426’da yıkılması üzerine heykelin İstanbula taşındığı söylenmişse de, şimdi tamamen kayıptır; hiç bir replikası da zamanımıza kalmamışdır.

Dijital dönem olan çağımızda, “veri kabûl eden” bir detektöre ve “Trafik Yönetiminde” kullandırılan hızlandırıcı bir sisteme “Zeus” markası verilmiştir.

Zeus bahsini kaparken, ölüm halindeki Katoliklere, papazların okuttuğu Lâtince “Confiteor” duasına değinmeden geçemiyeceğim: “Confiteor Dei omnipotenti e Mariae semper virgini”… Vatikan’ın tepesinden bakıldığında, Roma kentinin ortasındaki Colosseum’da, bir zamanlar Hıristiyanların vahşi hayvanlara parçalattırılışını zevkle seyreden Romalıların dilindeki bu duanın çevirisi: “Deus’un her şeye kadir olduğunu ve Meryem’in her daim bakire kaldığını ikrar ederim”dir. Hadi, “Deus”un “Zeus” olup olmadığına karışmıyayım ama, Tanrı aşkına, iki milennium önce yaşamış, ölmüş gitmiş bir hatun’un iffetine şahâdet etmek benim haddim mi? Neden bunu kabûl etmezsen Cennete gitmekden yoksun kalıyorum? İşte size, putperestliğin dik âlâsı…

Yönetici Tanrılar kadrosunun Romalı muadillerini özetle anlatmaya çalışacağımız gelecek yazımıza, kişiliğindeki gelişme ile Lâtin mitolojisine “Jüpiter” adında intikâl eden bu tanrıyı yeni bir alemdeki dönüşümü ile tanıtmakla başlayacağız.