Rus ve Sovyet Edebiyatı (23)

Vissarion Grigoryeviç Belinsky

Belinsky’nin bir büstü

Puşkin ve Gogol bahislerinde kendinden sık sık söz edilen ve Puşkin’den devralınan popüler olmuş “Sovremennik-Çağdaş” dergisi editörü Belinsky’i biraz geride kalan edebî kabiliyetinden çok coşkulu tavrı ve Batılılaşma savunucusu bireyci görüşlü bir eleştirmen olarak ün yaptığı için kısaca tanıtalım. Aristokrat sınıfdan olmayan ve kırsalda ömür süren bir doktorun oğlu olarak 11.Ocak. 1811’de, bugünkü Finlandiya’nın başkenti Helsinkinin İsveç mahallesi Sveaborg’da doğan ve Penza Oblast’ının şimdi (kendi adı) Belinsky olarak anılan Çembar kasabasına taşınıp orada yaşayan Vissarion Belinsky (Byelinsky de okunur) Penza lisesinde 1825-29 arası öğrenim gördükden sonra 1832’ye kadar Moskova Üniversitesinde okudu ve ilk dikkat çeken makalelerini orada yazdı. 1830-40 arasındaki Rus aydın kesimi çoğunluğunun tersine varlıklı olmayan ve mütevazı bir aileden gelen ve politik etkinlikleri dolayısiyle de Üniversiteden kovulduğu için daha çok kendi kendini yetiştirmiş Belinsky ilerde biografisini vereceğimiz yazar ve düşünür Aleksandr Herzen ve kız kardeşlerinden biri ile flört ettiği ünlü ilk kollektivist anarşistlerden Mikhail Bakunin ile yakın arkadaşlık etti. 1839’da St. Petersburg’a gidecek ve saygın bir eleştirmen ve editör olarak iki önemli edebiyat dergisi yayınlayacaktır. Bunlardan biri “Oteçestvennye Zapiski-Yurdumuzdan Notlar” diğeri yukarda anılan ve başkent St. Petersburg’un edebiyat merkezi “Sovremennik”dir. Her iki dergide de daha genç meslekdaşı ve ozan Nikolai Nekrasov ile birlikde çalışır; onun gelişmesinde çok hizmeti geçer.

Batıdan etkilenerek iltizam ettiği bireycilik ona: “Bir bireyin kaderi tüm dünyanın kaderinden daha önemlidir,” dedirtiyor; otokrasiyi ve kölelik rejimini, yoksulluğa, fuhuşa, ayyaşlığa itilmiş zayıf olanlara karşı bürokratik soğukluğu, zûlmü sert ifadelerle eleştiriyordu.

Ancak, ezilen bireylerin büyük kitleler oluşturması onu toplumculuğa sevkedecek, 1841’den itibaren sosyalist olduğunu söylemeğe başlayacaktır.

Kısa yaşamı boyunca da, temelini ahlâkî yargılar ve dürüstlük oluşturan edebî eleştirmenlik yaptı. Salt estetizm, yaşamın gerçeklerinden kaçış ve fantaziden özenle uzak kaldı. Gogol’un son kitabı “Dostlarla söyleşi’nin eleştirisini yaparken: “Aktöreye ve temiz ideolojiye aykırı olmamak koşulu ile estetik yoksunu kitabı affedebilirim. Senin bu son yazdıklarını asırlarca içinde yuvarlandığımız batak karşısında insan vekarını korumak gerekirken, bir teslimiyeti ifade ettiği için zararlı buluyorum!” diyordu.

Dostoyevsky’nin ilk romanı 1845 basımı “Bednyhe luidi-Yoksul İnsanlar”ı müthiş bir sanatkârın doğuşu diye selamlamıştı. Fakat Dostoyevsky ondan çabuk koptu. Parlak bir gelecek vadeden Turganyev’i de destekleyen Belinsky 1847 Yılı Edebiyat almanağı çıkardı. Tüberküloz olmuş, yaşamından umudu kesmişti; bir yandan nefret ettiği Çar’ın polisi onu tutuklamaya hazırlanıyordu. 1848 yılının 26 Mayısındaki vefatından önce Sovremennik dergisindeki tüm haklarını, “Leviathan” adı verilmesini kararlaştırdıkları bir makaleler almanağı çıkarması için Nekrasov’a devretti.

Şimdi, Puşkin, Gogol, Belinsky grubundan daha yaşlı olan, fakat daha uzun yaşayıp XIX. Asrın ikinci yarısını gördükleri için daha yeni kabûl edebileceğimiz, ancak Rus Edebiyatı tarihine fazla iz bırakmamış, birisi Aksakov diğeri Pletnyov adındaki iki yazarı da kısaca analım.

Sergey Timofeyeviç Aksakov

Aksakov’un bir potresi (Vasily Perov’un eseri)

1027’de Novgorod’a yerleşmiş Varangian soylu bir geçmişi olan; yarı özgeçmiş aile öyküleri, avcılık ve balıkçılık üzerine kitapları ile tanınmış Aksakov 1.Eylûl.1891’de doğdu. Orenburg İlinde, Novo-Aksakova aile malikanesindeki pastoral ortam ona yaşam boyu doğa sevgisi kazandırmıştı. Aydın annesinin desteği ile Kerasakov, Sumarakov gibi klasik edipleri okuyup hayranlık duydu. Lise öğrenimini yaptığı Kazan Jimnazyumu onu tatmin etmemiş; Kazan Üniversitesinden ülke dışından gelen hocalardan yabancı dil öğrenmeye ve tiyatro faaliyetine ağırlık vermişti. 1807’de Üniversiteyi terkedip St.Peteresburg’a gidip kamu görevi almayı düşündü. Bu konuda da hiç hazırlıklı olmadığını görüp gene kendini tiyatroya verdi. Tanışıklık sağladığı muhafazkâr Amiral Şişkov onu edebiyat alanına ve Rus Yazını’nı Sevenler Klûbü üyesi olmaya sevkedecektir. 1811’de görevinden istifa etmiş, amatörce yazmaya dönmüştür.

Napoleon istilasına karşı 1812 seferine katılıp askerî hizmet aldı. 1816’da Olga Semenova Zaplatina ile evlendi. 6 kızları, 8 oğulları oldu. 1820’lerin başında çeviriler, denemeler, makaleler yazmaya başladı. 1827’de “Moskova Sansür Komitesi”ne atandı. 1832’de ayyaş polisler hakkında sövüp saydığı bir broşür yazınca bu işinden atıldı. Aynı karşılaştığı Gogoldan öykülerini dinlediği Puşkinle tanışmamanın ona neler kaybettirdiğinin ayrımına vardı. Evini Rus sanatının ibadethanesi gibi bir merkez haline getirmekden keyif almış; Gogoldan aldığı esinle 1834’de ik gerçekçi eseri “Tipi”yi yazmıştı. 1838’de “Gran Dük (Veliahd) Denetim Okulu”nda müfettiş öğretmen oldu. 1835’de “Konstantinovsky mezhevoi institut-Konstantin Yerölçümü Entitüsü”nin ilk müdürlüğünü aldı. 1838’de kamu görevinden emekli oldu. 1840 başlarında gene Gogol’un desteği ile “Semeynaya kronika-Bir Aile Vakayinamesi”ni yazmaya başladı. 1843’de Abramtsevo köyüne yerleşip evini Slav idealine gönül vermiş oğulları ile birlikde Gogol, Turganyev, Tolstoy dahil kalbur üstü yazarların ağırlandığı kültür mekezi haline getirdi. 1847’de “Balıkçılığa dair Notlar”ı, 1852’de “Orenburg İlinde bir avcının notlarını yayınladı. Rus yazınında örneği pek görülmeyen berrak tarz ve somut içerikli eserleri ile çağdaş meslekdaşlarınca takdir gördü. Turganyev büyük bir iştiyakla onun eserlerini inceleyip örnek almıştır. Gogol: “Aksakov’un kuşları ve balıkları benim erkek ve kadınlarımdan daha canlıdırlar,” der. 1850’lerin sonunda en fazla ve uzun süre okunan “Aile Vakayinamesi”ni (1856), “Detskie gody Bagrova-vnuka- Bagrov’un Torununun Çocukluk Yılları”nı (1858) yayınladı. Çocukluğunu bir Rus ataerkil ailede geçirmiş olması ona birinci sınıf bir edebiyatçı niteliğini kazandırmıştır. Rus soylularının günlük yaşamlarının, yarı otobiografik öykülerinde inceden inceye ayrıntılı biçimde anlatılması onu bu alanda eşsiz kılmıştır.

Diğer eserleri arasında “Istoria moego znakomstva s Gogolem-Gogolla tanışmamım Öyküsü” (1855), bir Rus okul çocuğunun ağzından anlatıla “Vospominaniya-Anılar” (1856), “Sobiranie baboçek-Kelebek Koleksiyonu” (1858) ve 1952 yılında Lev Atamanov yönetiminde bir Sovyet filmine konu olan peri masalı “Alenkiy çvetoçek-Kızıl Çiçek” vardır.

Aksakov 12 Mayıs.1859 yılında 57 yaşında Moskovada vefat etti.

Pyotr Aleksandroviç Pletnyov

Pyotr Pletnyov 1836’da

Ozanlığı ile fazla ilgi uyandırmamış, fakat ünlü Yevgeni Onegin manzum romanını ona ithaf etmiş Puşkinle sıkı dostluk kurmuş bir edebî eleştirmen olan Pletnyov 21 Ağutos.1792’de St. Petersburg’da doğdu. Bir akademisyen olarak Başkent Üniversitesinin dekanlığına kadar yükseldi (1840-61 yılları arasında) ve Petersburg Bilimler Akademisinin üyesi oldu (1841).

Puşkin’in 1837’deki ölümü üzerine, (1846’da Nikolai Nekrasov’a satılıncaya kadar) “Sovremennik”e sahip oldu. Fakat bir eleştirmen olarak beğenileri Belinsky’nin tam karşısındaydı ama tüm akılcı gazeteciler gibi “ilerici fikirleri artistik ustalık üzerinde tutuyordu. Öte yandan, çeşitli edebî akımlar arasında taraf tutmayan duruşu Jukovsky’dan Gogol ve Dostoyevsky’e kadar tüm kalbur üstü sanatçılarca takdir görmüştür. Pletnyov 10.Ocak1866’da vefat etti.

Şimdi de Belinsky’nin yakın dostu dönemin hem edebî hem siyasal yönlerden önemli simalarından Herzen’in tanıtımına başlayalım.

Aleksandr Ivanoviç Herzen

Alexander Herzen, 1860’da (Sergey Lvoviç’in fotografından)

Moskova’da, hemen Napoleon istilâsından kısa zaman önce 6.Nisan.1812 doğmuş olan Herzen Batılılaşma yanlısı bir yazar ve “Rus sosyalizminin babası” diye nitelenen bir düşünür olarak tanınır. Zengin bir toprak ağası Ivan Yakovlev’in Stuttgartlı Henriette Wilhelmina Haag adında Alman genç bir kadından doğma gayrı meşru oğlu olup, babası tarafından ona Almanca “kâlp” anlamına “herz”den gelen “Herzen-gönül çocuğu” soyadı yakıştırılmıştır. Aleksandr Ivanoviç özgeçmişini, zarif, canlı ve akıcı bir biçimde kaleme aldığı ve Rus literatüründe bu türün en iyi örneği addedilen “Biloye e dumi-Geçmişim ve Düşüncelerim” adlı kitabında kaleme almıştır. Rusyada fotograf sanatının öncüsü olan en büyük kuzeni Kont Sergey Lvoviç Levitsky onun çeşitli sanatkârane fotograflarını alarak geniş şekilde tanıtımında etken olmuştur.

Moskova’da babası ile kişisel bir görüşme yapan Napoleon ona verdiği mektubu St. Petersbugdaki Çar’a iletmek kaydı ile ailesinin kentten çıkmasına izin vermişti. Ertesi yıl Fransız ordusu çekildikden sonra aile Moskovaya dönmüş; Herzen yetiştiğinde 1834’e kadar Moskova Üniversitesinde öğrenim olanağı bulmuştu. Fakat o yıl, Sokolovsky’nin Çar’a karşı hakaret içeren şiirlerinin okunduğu bir bir toplantıya katılmasından dolayı tutuklandı ve yargılanıp 1835 yılında Kuzey Doğu Rusyadaki Vyatka kasabasına sürgün olmaya mahkûm edildi. Orayı ozan Jukovsky’nin refakâtinde ziyaret eden (sonradan II Aleksandr olan) veliahd Aleksandr’ın ziyaretinde serbest bırakıldı ve Moskovanın 200 km. kadar doğusundaki Vladimir’e taşındı; bu kentin resmî gazetesinin yayıncılığına atandı. 1840’da Moskovaya döndüğünde, kendisini çok etkileyen Vissarion Belinsky ile tanışacaktır. Sonra Başkent St. Petersburg’a gidip İçişleri Bakanlığında bir görev aldı. Yönetimindeki bir polisin sebebiyet verdiği bir ölüm yüzünden Novgorod’a gönderildi; 1842’te kadar müşavirlik yaptı.

Edebî kariyeri o yıl başlamış; küçük ismi “Aleksandr”ın Türkçe karşılığı “İskender”i müstear ad olarak kullanıp Rus dilinde “Diletantizm v navke-Bilimde Amatörlük” başlığı ile bir deneme yayınlamıştı. İkinci yapıtı gene ana dilindeki “Pisma ob izuçenii prirodi-Doğa Araştırmaları Üzerine Mektuplar”dır. (1845-46). 1847’de romanı “Kto Vinovat-Suç Kimde” piyasaya çıktı. Romanın konusu Nekrov adında eski tip bir yerel toprak ağasının güler yüzlü ama cahil, sönük gayrı meşru kızı ile evlenen, güzellik kavramının duyumculukdan geçtiğine inanan Dmitrii Krutsiferskii isimli bir özel öğretmen gencin aile mutluluğunun, aydın, donanımlı, duygusuz yeni tip sansüalist kasaba doktoru Krupov tarafından berbat edildiğinin öyküsüdür; Krupov, Krutsiferskii’nin tutkunun esiri olarak bu izdivacı yaptığını, onda “febris erotika-şehvanî uyuşukluk” teşhis ettiğini ileri sürerek derhal bu sevdadan vazgeçmesini dikte etmeye kalkışır. Bu ikilemden doğan trajik sonucun sorumluluğun kimde olduğu belirlenemez. Bu eser Mazlum Beyhan çevirisi ile 2000 baskısı Öteki Yayınlarından Türkçeye kazandırılmıştır.

O yıl çeşitli Rus dergilerinde öyküleri yayınlandı. Bunlar 1854’de Londra ikametinde toplanıp “Prervannye Razskazy-Ara ara anlatılmış Masallar”başlığı ile yayınlandı.

1846’da babasının ölümü ona büyük bir miras geçmesini sağladı. 1837’de kuzeni Natalya Zakarinayı kaçırıp onunla gizlice evlendi (bu konu ile ilgili anıları 1847-1851 dönemi ile ilgili “Pizma ız Frantsii i İtalii- Fransa ve İtalya Mektupları”nda yazılıdır). Karısı 1847’de Rusyadan İtalyaya göçetmesinde ona refakat etmiş; dört çocuk doğurmuştu. Herzen 1848 sosyalist devrimi hareketlerini duyar duymaz Fransaya koştu, oradan Cenevreye geçti. Devrimi tüm yüreği ile destekledi. Ancak ayaklanmaların başarısızlığı ve karısının verem illetinden vefatı üzerinde düş kırıklığına uğrayarak1852’de Londra’ya geçecek, orada uzun yıllar kalacaktır. Karısının hastalığı sırasında Fransada tanıştığı Nikolay Ogarevle hayatı boyunca arkadaş kalmıştır. Ogarev’in de sağlığı bozuktu. Herzen onun resmî nikâhsız eşi Natalya Tuçkova ile ilişkiye girdi. 1812 Savaşının kahramanlarından General Tuçkov’un kızı olan Tuçkova ona üç çocuk daha doğurdu. Herzen ülke dışına göç ettiğinden Rusyadaki bloke edilmiş varlıklarının transferi büyükleri ile ticarî ilişkileri olan Baron Rothschildin müdahalesi ile sağlandı.

Sürecek