Rus ve Sovyet Edebiyatı (24)

Aleksandr Ivanoviç Herzen II.

"Kurtarıcı” unvanlı Çar II Aleksandr

Herzen’in 1850’de Rusca müsveddelerinden çevrilmiş “From Another Shore-Diğer Sahilden” ve “Lettres de France et Italie-Fransa ve İtalya mektupları” piyasaya çıktı. Bunlar dışında Fransada “Du Developpement des idé”s revolutionaires en Russie-Rusyada Devrimci Düşünceerin Gelişmesi” ve anıları yayınlandı. Bunlar sonradan Rus dilinde de basılacaktır. Gene Rusça’ya sonradan çevrilen “Memoirs-Anılar”ı 1860-62 arasında üç cilt hâlinde “Le Monde Russe et la Révolution-Rus dünyası ve Devrim” adı altında yayınlandı ve bu anıların bir kısmı “My Exile to Siberia-Sibirya Sürgünüm” başlığı ile İngilizceye çevrildi.

Ona asıl popülarite kazandıran da politik yazıları olmuş; Çenişevski, Lavrov ile birlikde “Narodniki-Halk dostları”, “Sosyalist devrimciler”, “Trudovikler-İşçi Grupları”, sonradan gerek Avrupada gerekse “Amerikan Halkçı Partisi” önderliğinde ABD’de patlak verecek tarım halkçılığının fikir babaları arasına girmiş; “osvobojdyeney krepostevi-kölelerin özgürlüğü”nün gerçekleşmesi için politik iklimi hazırlamıştı.

Miras kalan servet sayesinde 1853’de Londra’da, Polonyalı sürgünlerin de yardımları ile “Özgür Rus Basın’ı”nı kurdu ve hepsi Rusyadaki sistem aleyhine yazılan yığınla kitap basdı. Bizim Jön Türkler gibi diğer otokratik ülkelerdeki baskıdan kaçan aydınların kapağı attıkları İngilterede sansür yoktu. Kendi hükûmetine hiç güveni kalmayan ve kalemini çok ustaca kullanan Herzen de gönül rahatlığı ile Rusyada olduğu kadar Avrupanın diğer monarşilerinin de insafsız yönetimlerinin ve yönetimdeki seçkin sınıfın adaletsizliklerini yığınların gözleri önüne seriyordu. Halkın, asgarî devlet müdahalesi ile kendi kaderini belirlemesi gereğini söylüyor, aksi hâlde Bir fırtınanın gelmekde olduğuna işaret ediyordu.

Üç yıl boyunca hiç satış yapmadan basıma devam etti. Pek nadir olarak Rusyaya bir iki nüsha sokmayı başarabiliyordu. Bunlardan “Baptized Property-Vaftiz Edilmiş Mülk” Rusyanın 1497 tarihli ilk ulusal yasası (Sudebnik) ile tesis edilen feodal tarım düzeninin ürünü köleliğe saldırı idi. Arkadaşı Ogaryov’un yardımı ile “Polyarnaya Zvyezda-Kutup Yıldızı”, “Kolokol-Çan”, “Golosa iz Rossii-Rusyadan Sesler” gibi periodik dergiler de basıyordu. Üç sene sonunda bunların tirajında muazzam bir patlama oldu. Tüm Avrupayı sardığı gibi, Toptan satışlar halinde Rusyaya kaçak yoldan girmeye başladılar.

1955’de otokrat Çar I. Nikolai ölmüştü yerine geçen Çar II. Aleksandr’ın, Rusyada yankılanan ve bizzat okuduğu “Kutup Yıldızı” ve “Çan” yayınlarından etkilenerek toplumsal bir değişikliğe meyli olduğunu gözlemleyen Herzen bundan heyecanını ve iyimserliğini dile getirmişti. İmparator’un şevkini kırmamak için sosyalist devrim yönündeki siyasal etkinlik ve söylemlerini yumuşatmış; hâttâ aydın otokrasisini bile yeğlemeye, bu yüzden eski radikal yoldaşlarının sempatisini kaybetmeye başlamıştı. Ancak kölelerin özgürleştirilmesinden ses seda çıkmayınca “Kolokol” 1857’de bu işin olasılıkla yattığını, hükûmetin yeterli iradeyi göstermediğini yazıyor; bu yolda Çarlık rejimini gayrete gelmesi için zorluyordu. Ertesi yıl da bu hedef hâlâ tahakkuk etmemiş; Herzan sabırsızlaşmış, “Kolokol”da daha kapsamlı bir kampanya açmıştı. Bu kez Turganyev gibi ılımlı dostlarından ütopyacı yakıştırması almıştı. Keza Çiçerin ve Kavelin gibi liberaller de sağlıklı sosyal ilişkilerin bireysel özgürlüklerin sağlanması yolundan geçtiğini düşünüyorlardı. Öte yandan, Rusyaya kaçak giden “Kolokol” dergisi “Halkın İradesi” ve “İş Gücünün Özgürlüğü” gibi devrimci fikirleri kucaklamış gruplar ve Çernişevsky, Dobrolyubov gibi çok kararlı ve şiddetli bir devrim yanlısı hızlı radikaller tarafından adamakıllı tutucu bulunuyor; “Kolokol” dergisini şiddetli radikal bir devrim’e yaklaşımda bir fare ağzı gibi telâkki ediyorlardı.Herzen ise, aydınların heykeltraş sanatkârı gibi halkı sabırla yontmadan yeni bir sistem empoze etmenin hatalı olduğunu savunuyordu.

”Yuri Günü”nde azad edilmiş bir çiftçi ağasından ayrılıyor (Sergei Ivanov’un eseri

Nihayet Çar Kırım Savaşından iyice hırpalanarak çıkan Rusyanın sosyal ve ekonomik dengesini ıslahı için 19Şubat.1861’de Kölelerin Serbetsliği fermanını çıkararak “Kurtarıcı Çar ünvanını aldı ve bu reformun onurunu o kazandı. Kolokol’un kampanyası “Özgürlük ve Toprak”a dönüştü. Rusyada da çok takdir gören bu kampanya sayesinde kölelere özgürlük tanıyan İmparator mahkemelerin yapısını da değiştirip jüri usûlü yargılama tesis ettirdi. Ama, dağıtılan toprağın çok yetersiz oluşu, yeni tip bir köleliğin zuhuru sorunu çözmüş olmuyordu Herzen’in “Vaftiz edilmiş Mülk”eserinde özlemle andığı “Özgürlük” tam anlamıyla verilmemişti. Azad edilmiş köleler Rus Ortodoks inancına göre “Yuri Günü” *(1) denilen yılda bir ekim, bir hasad zamanına rastgelen iki tarım festivâli zamanında belli bir törenle ağalarından ayrılıyorlardı ama istedikleri yere gidemiyorlardı. Ve ülkenin büyük kısmında işledikleri toprağın ferden sahibi olamamışlardı. Irgat olarak çalıştıkları toprağın ağası onu aşağılayabiliyor, sosyal ilişkilerini kısıtlayabiliyordu. Burada “serf-köle” kavramının ikiye ayrıldığını görüyoruz “esir-köle”, hizmetkâr-köle”. Sonuçda ikisi de aynı kapıya çıkıyordu.

Herzen Londrada Evrensel İşçiler Derneğinin örgütlenmesine kendini vakfetmiştir. Böylece Sibiryadaki cezaevinden ABD’ye kaçan, oradan 1861’de İngiltereye geçen Rus anarşizminin babalarından Bakunin’in ve onun bir Rus ajanı olduğunu iddia eden ama genelde iyi anlaşan Marx’ın da dahil olduğu devrimci çevrelerde çok iyi isim yaptı. Keza bunlara karşı Herzen realistti; Rus radikallerinin aralarında henüz güçlü bir harekete geçecek birlik kurmadıklarını; demir yumruk gücüne sahip olmadıklarını anlatmaya çalışıyordu. Ayrıca, devrimci güçlerin eski otokrasi yerine yeni bir diktatörlük ikame edeceğinden kaygılanıyordu. Çok iddialı doktrinlerin sonuç olarak toplumu yeni bir istibdada, esarete, mağduriyete sürükleyeceğine inanıyordu. Radikaller, Herzen’in bir liberal olarak âni bir dönüşümden kaçındığını söylüyor; fakat o bu iddiaları reddediyor; Kavelin gibi Rusyada çiftçi bilinçlenmesi, değişim için başarının güvenceye bağlanması gerektiğine işaret ediyordu. Kolokol’u öncelikle ulusal bir parlamento talebinde bulunacak bir Rus toplumunun olabildiğince genişlemesi için bir platform olarak kullanıyordu.

Liberalizm’in devletçi tipini savunanlar ise Herzen’in gençlğinde çok etkisinde kaldığı Hegel tarzı bir ideal devlet inşası fikrine karşı idiler. Herzen ise bunların, tarihsel gerçeğe gözlerini yumduklarını; onların inancı tersine bir toplumun kendisi için çizilmiş kaderinin olmayacağını; böyle bir düşüncenin Jean-François Lyotard’ın bulduğu bir terimler “grand narrative-büyük hikâye”den ibaret kaldığını ileri sürüyordu. Geleceğin inşası rastlantılara bırakılamazdı; aydınların iradesi gerekti.

Genel ilişkileri ile bir hayli aristokratik görünen Herzen eğitimini, filozof Nietsche, besteci Wagner, yazar Romain Roland gibi çok ünlü simalarla dostluğu olan Alman yazar Malwida von Meysenburg’a verdiği kızlarından Olga’yı 1862’de İtalyaya yolladı. Olga 1873’de gene ünlü Fransız tarihçi Gabriel Monod ile evlenecektir.

Polonyalıların İsyanının 1864’de bastırılmasından sonra kadınların prangalanıp esirlerin Sibiryaya nakilleri hazırlığının betimlendiği tablo (Jan Matejko’nun eseri -Kraków Ulusal Müzesi)

1863’de Polonyalılar isyan etmiş; Bir Rus olan Bakunin de koşa koşa Polonyalı bağımsızlık savaşçılarını desteklemeye gitmişti. Bu ayaklanma vahşi bir biçimde bastırılmıştı. Sivil halkın evleri yağmalanmış, tüm varlıklı kesim aileler Sibiryaya sürülmüştü. Herzen de Polonyalıların özgürlük davasını da destekleyince bu kez Polonya ulusunun kimliğine burun kıvıran çok ulusalcı Ruslar nezdinde itibarı düştü.

Aslında çok haklı ve âdil olan, fakat Rus ulusalcı liberallere ters gelen Polonya özgürlüğü avukatlığı yanında, ne İsa’ya ne Musa’ya yaranamadığı aydın çevrelerini birleştirme çabaları da başarısız kalınca Rus liberallerinden de şiddet yanlılarından da kopmuş oldu. Popülaritesini yitiren “Kolokol-Çan” 1867’de yayınını kesti. Herzen kendini tümüyle, özgeçmişi ile yaşamı boyunca cereyan eden sosyal, siyasal ve ideolojik gelişmelerin analizi karışımı olan “Biloye e dumi-Geçmişim ve Düşüncelerim” ((1868) eserinin yazımına verdi.

Isaiah Berlin

Herzen Paris’de, 9.Ocak.1870’deki vefatında unutulmuş görünüyordu. Fakat XIX. Yüzyıl soylu yönetimine ve idarî yozlaşmaya karşı olan bu büyük yazar ve düşünürün model bir toplumsal yapı olarak tarım kollektivizm’ini savunan yazıları 1880’lerle birlikde halkçılık hareketine yol açacaktır.

XX. Yüzyılın Rus Yahudisi asıllı toplumsal ve siyasal kuramcısı ve filozofu Isaiah Berlin tarafından ona bir kahraman gözü ile bakılır. Herzenin, insancıkların soyut değerler sunağında bir kurban olarak feda edilmesini lânetleyen ifadelerini, özellikle “Rus Düşünürleri” adlı eserinde özsöz olarak sık sık tekrarlar.

Herzen gençliğinde, Hegel’in tez+antitez’den doğacak sentez biçimindeki dialektik mantık yandaşı iken bu düşünce kendi kuramlarına intikâl etmemiştir.

Yazarın metinde andığımız eserleri dışında “Legenda-Efsane” (1836), “Elena” (1838), “Zapiski odnogo molodogo çeloveka-Bir Genç Adamın Notları” (1840), “Mimoezdom-Kendi Yolunda” (1846), “Doktor Krupa” (1847”, “Soroka Vorovka-Saksağan’ı Çalmak”” (1848)”, “Ruskii narod i soçiapiayem-Rus Halkı ve Sosyalizm” (1848), “Dolg prejde vsego-Görev Önde Gelir”, “Povrejdenny-Heder olmuş” adında eserleri vardır.

*(1) : Svyetoi Yuri: Çiftçilerin, toprak işleyenlerin koruyucusu Aziz George. Yunanca “Geo” arz, toprak; “georgia” toprağı sürme, Tarım”; “ “George” da çiftçi demektir. (Geographia-Coğrafya-Yerbilim de o kökden gelir). Hrıstiyan toplumlar da, değişik versiyonları ile özel isim olarak kullanılır (İng., Fr. ve Almanlarda değişik telâffuzlarla “George”, Rumlarda “Yorgi”, Ruslarda “Yuri”, İspanyollarda “Jorge (Horhe okunur)”, İtalyanlarda “Giorgio-Corco”, Gürcü dilinde “Corci” gibi...