Rus ve Sovyet Edebiyatı (59)

Anton Pavloviç Çehov II.

Çehov olgunluk çağında

Çehov’un ailesini geçindirme çabası içinde yazmaya başladığını anlatmıştık; fakat içindeki cevher ve yaratıcılık onu sanatçı tutkusuna sürükledi; çağdaş kısa öykü türünün gelişmesinde en büyük etkiyi icra etme onun onur payına düşmüştür. Sanatı sanat uğruna yaptı; bu uğurda bazen zor okunurluğu için okuyucudan özür dilemedi. Hiç bir zaman, ölümünden sonra sanatının ne ölçüde ömürlü kalacağı konusunda kaygılı olmadı. Kendi keyfince yazdı. Ama çevresindeki insan topluluğunun mutluluğu onun için en önemli kaygı konusu oldu. Hoşgörüsü, sevecenliği, ince ruhu, karınca ezmez duyarlı davranışı ile bu örnek insan asıl mesleği hekimlik duyarlığı ile çevresini gözlemleme özeni ona ezik, yalın insanların yaşamını anlatmada ustalık; eserlerine de bu yoldan yücelik kazandırmıştır. Dünya görüşünde hiç takıntılı olmadı; evrimleşen ortama göre kendini yenilemeyi; her katman ve kesimden insan ile empati kurmayı; duygularına inmeyi bildi. Rusya yöneticilerinin, Osmanlı Devletini, Ortodoks dininden olan uyruklarını kışkırtmak yoluyla çökertmeye çalışma geleneği onun hümanist yapısını etkilemedi; Girit Adası yüzünden çıkan 1897 Türk-Yunan Savaşının sonucu hakkında onun tahminini soranlara: “Tek söyleyebileceğim her iki tarafı da mutlu edecek bir barışa ulaşılması dileğimdir,” yanıtını vermişti.

Hızlı bir çalışma ile 73 cilt Rus eserini İngilizce konuşan edebiyat meraklılarına tanıtan Constance Clara Garnett’in yaptığı çevirileri ile Çehov kısa süre içinde Dünyada ün kazanmış; XX. Yüzyılın başlarında İngiltereye yerleşip Rus edebiyatını Britanyalılara mütekabilen İngiliz edebiyatını Ruslara tanıtan D.S.Minsky müstear isimli Dmitry Petroviç Svyatopolk Mirsky’nin yaptığı tesbit üzere Anglofon âlemde olaganüstü bir popülaritesi olmuş; James joyce, Virginia Woolfe, Katherine Mansfield gibi daha genç kuşak edebî şöhretler onu hayranlıkla okuyup etkisini kendi eserlerine taşımışlardır.

Büyük edibin eserlerinin örnek özetlerine, bu sezon İstanbul Şehir Tiyatrolarının repertuarına aldığını öğrendiğimiz “Vişne Bahçesi”sini bu oyuna gitmeyi tasarlayan okurlarımıza rehber olması amacı ile baştan vermeyi uygun gördük.

Vişneviy Sad-Vişne Bahçesi

1903 yılında komedi ögeleriyle yazılıp sahnedeki prömiyeri, sanatçının 15.Temmuz.1904 tarihindeki vefatından altı ay önce, 1904 yılında, doğum günü olan 17.Ocak’da “Moskova Sanat Tiyatrosu”nda gerçekleştirilen ve onun “tiyatronun ağıt şairi” olduğu kanaatini perçinlediği bu oyunun trajedi olarak sahneye konmasında yönetmen Stanislavsky ısrarcı oldu. Oyunun yönetimini daha sonra alacak rejisörler de bu uygulamaya uyup piyesin bu çifte yapısını muhafaza etmişler. “Vişne Bahçesi”nin 1904’de ilk gösterisinde yazarın eşi Olga Knipper baş karakter “Bayan Ranevskaya’yı canlandırmıştır. Oyunu sahnelenmesinin telif hakkına sahip olan Olga Knipper Çehova aynı rôlü 1943 yılında da aldı. Rejisör Stanislavsky ise 1922’de Ranevskaya’nın erkek kardeşi Gayev rôlünü üstlendi.

Türkçeye ilk kez Erol Güney’in çevirdiği bu oyunun konusu: Şubat 1861’de Çar II. Aleksandr’ın köleler için tanıdığı özgürlük fermanından sonra Rus toplumsal yaşamındaki eski konumun alt üst olması, kentli orta sınıfın zenginleşmesi soylu sınıfın etkinliğini ve ayrıcalığını yitirmesi ile ilgilidir. Bir soylu Rus hanımın, ödeyemediği borcundan dolayı ipotek altında olup açık arttırma ile satışa sunulacak taşradaki, çok geniş ve sevimli bir vişne bahçesi ile çevrelenmiş malikânelerine, ailesi ile birlikte dönüşlerinden sonraki gelişen olaylar hikâye edilir.

Oyundaki karakterler:

Bayan Lyubov Andreyevna Ranevskaya - mülk sahibi, olayların çevresinde döndüğü, soyluluğundan gurur duyan mütehakkim merkezî kişi.

Pyotr Trofimov – Lyubov’un kızının aşığı, otokratik Çar rejimi yerine reformcu bir politikaya destek veren solcu genç.

Boris Borisoviç Simeonov-Pişçik - keza malikanesi zor durumda kaldığı için yeni iş bulma tasarıları ile kendini oyalayan, Ranevskayanın erkek kardeşi Leonidle arkadaşlık eden başka yaşlı bir soylu ağa.

Anya - Lyubov’un 17 yaşındaki kızı. Çok müstesna karakterde erdemli ve güçlü bu kız annesine bir destek bulurum umudu ile Paris’e dostlarının yanına gider.

Varya - Lyubov’un, son kocasından mı yoksa kardeşi Leonid Gayev’den mi olduğu belirsiz gayrı meşru çocuk olup, kendisinin evlatlık edindiği son drece dindar 24 yaşındaki kız.

Rejisör Stanislavksy oyunun 1922 yılındaki sahnelenmesinde Leonid Gayev rôlünde

Leonid Andreyeviç Gayev - Lyubov’un geveze, yozlaşmış, gülünç tavırlı erkek kardeşi.

Yermolay Aleksiyeviç Lopakin - Oyundaki karakterlerin en zengini olmakla beraber en alt tabakadan gelme olup bu çelişki yaşam düzeni ve davranışlarına da yansımış, Rusya’daki orta sınıfı simgeleyen, çoğu kez itici, hırslı, görgüsüz ve nasıl davranacağını kestiremeyen bir tacir.

Şarlotta Ivanovna - Sirk canbazları olduklarını öğrendiği fakat hiç tanımadığı ana-babanın kızı, Alman bir kadın tarafından yetiştirilmiş olup Gaveylerin çocuklarına mürebbiyelik yapan, kartla göz bağcılığı oyunları ve veantrilogluk yapan ilginç bir kadın.

Yepikodov - Gayevlerin malikânesinin soytarı tabiatlı kâtibi. Evin hizmetkârı Dunyaşa’ya kesik.

Dunyaşa – Gayevlerin odacısı. Lopakin gibi Rusyadaki tplumsal kaynaşma ile gerçek kimliğini yitirmiş kişilerden; gizli gizli giyslerini kuşanıp sınıf atlamanın düşlerini kuruyor. Uşak Yaşa’ya aşık...

Firs -87 yaşındaki uşak. Devletçe tanınan özgürlüğün, aslında Rus köleleri için bir felâket olduğuna inanacak kadar eski kafalı.

Yaşa - Genç bir uşak. Oyundaki, eski geleneklerden etkilenmemiş, yeni görüşü benimsemiş, kaba, gerçek tepkici karakter. O da, Dunyaşa ve Şarloyya gibi, ancak Gayevlerin tahammül edebileceği hizmetkârlardan... Yepikodov’un Dunyaşanın duyguları ile oynamasına çok bozuluyor.

Bir Yabancı – Yoldan geçerken malikaneye uğrayan bir gezgin... II. perdede görünür; Rus soylu katmanına karşı yeni ideoloji ve akımların temsilcisi olarak Gayevlerin miskin yaşamını çok eleştirir.

İstanyon şefi ve Posta şefi- Bu iki memur da Gayevlerin parti verdikleri III. Perdede görünürler. Rôlleri önemsiz gibi görünür; İstasyon şefi bir şiir okuyarak okumuşluğunu kanıtlamaya çalışır; diğeri Dunyaşa ile flört’e kalkarsa da yeni asıra girildiği sıradaki Rus aristokrasisinin sızlanmalarını ve zor durumda kalmalarını simgelerler. Firs de bir zamanlarki görkemli baloların yıldızları olan baron ve ağaların yerini şimdi istasyon ve posta şeflerinin aldığından yakınır.

Konuklar, hizmetkârlar ve diğer kişiler

Oyunun 1. perdesi serin bir sabah Lyubov A. Ranevskaya’nın atalarından kalma malikânesinin geniş bir dairesinde bir toplantı sahhnesi ile açılır. Genç oğlunun bir kaza sonucu boğularak ölmesi üzerine burayı terkeden Hanım Ağa beş yıl boyunca adı bilinmeyen aşığı ile birlikde Fransada kalmış; malikânenin satılacağı haberleri üzerine intihara teşebbüs ettiği haberlerini duyan 17 yaşındaki kızı Anya ve onun mürebbiyesi Şarlotta Ivanovna, Ranevskaya’yı, Fransada ona hizmet etmekde olan uşağı Yaşa ile birlikde Fransadan getirmişlerdir. Toplantıda alıcı Lopakin ve Bayan Ranevskaya’nın olmadığı zamanlarda evin kâhyalığını yapan evlatlık Varya’dan başka, erkek kardeşi Leonid Andreyeviç Gayev, devamlı borç arayan komşu Boris Boriseviç Simeonov Pişçik, salak uşak Semyon Yepikodov, ayak işleri yapan ihitiyar Firs de vardır.

Lopakin Hanım ağaya ve Gayev’e, müzayedeye çıkarılacak malikâneyi, vişne bahçesi de dahil olmak ve bahçeyi tatil evleri yapmak üzere ortadan kaldırma kaydı ile uygun fiatla satın alma teklifi yapmaya gelmiştir. Ranevskaya’nın özellikle gün batımlarında büyük bir keyifle seyrettiğ ve göz kamaştırıcı güzellik ve büyüklüğü ile ünlü bu bahçenin tahrip edilme önerisinin acımasızlığına karşın direnme lüksü yoktur. Bu gelişme, özellikle, kâhyalığı dolayısı ile kendini malikânenin manevî sahibi olarak gören Varya’yı sarsmştır. Ranevskaya’nın yitirdiği oğlu Grişa’nın özel öğretmenliğini yapan genç öğrenci Pyotr Trifimov bunu yaşamın gerçeği olarak görür ve flört ettiği Anya’ya da bu yolda telkinde bulunur. Ranevskaya akşam odasına çekildikden sonra Anya, Varya’ya annesinin büyük bir borç yükü altında olduğundan çaresizliklerini açıklar. Vişne Bahçesini kurtaracak bir mucizenin doğması için tüm aile dua etmektedir. Herkes uykuya çekildikden sonra Anya: “Benim güneş ışığım, benim baharım!” diye mırıldanır.

İkinci perde’de olaylar evin dışında vişne bahçesinin yakınında cereyan eder. Dunyaşa’ya tutkun Yepikodov ve Yaşa birbirlerine sataşırlar. Şarlotta yaşamına bir tüfekle son vereceği, hakkında kendi kendine konuşur. İlk perdede Yepikodovdan çıkma teklifi alan Dunyaşanın aklını daha kültürlü olan Yaşa çelmiştir. Bunu bilen Şarlotta, Dunyaşa ile Yaşa’nın bir süre yalnız kalmaları için sahneden çekilir. Fakat patroniçenin gelmekde olduğunu işiten Yaşa ve Dunyaşa ortadan kaybolur. Ranevskaya, Gayev ve Lopakin vişne bahçesinin henüz belirlenmemiş akıbetini müzakere etmek üzere yeniden bir araya gelirler. Çok geçmeden Anya, Varya ve Trofimov da onlara katılır. Lopakin, Trofimov’un sonu gelmez öğrenciliği ile gır gır geçer Trofimov da onun yararlı, keyif veren bir amaç için çalışma felsefesine ve espri anlayışına hak vermiş görünür. Konuşmaları sırasında, bahçenin yanından geçen sarhoş ve üstü başı perişan bir serseri onlardan para dilenir. Ranevtskaya, Varyanın tepkisine karşın düşüncesizce bütün parasını ona verir. Lopakin’in boşa çıkan ısrarlarının yarattığı bu rahatsız ortamda aile yemek için hareket eder. Anya, sürekli atmaca gibi işlerine karışan Trofimov ile konuşmak için geride kalır. Ona geçmişi geride bırakıp yeni bir yaşama hazırlanacakları teminatını verir. Varyanın öfkeli davetine aldırmadan birlikte ırmak boyunca geziye çıkarlar.

Vişne Bahçesi’nin 2008’de İngiltere, “Chichester Festival Theatre”da sahnelenmesi: 1960’ların 2. yarısındaki “Avengers” isimli TV dizisindeki Emma Peel karakteri ile ünlenen Diana Rigg ve William Gaunt ( Bayan Ranevskaya ve Simeonov Pişçik rôllerinde...

Üçüncü perde’de bir yaz sonu akşamı Ranevskaya parti vermektedir. Züğürt kalmış aile ve konukları, müzik gereçlerini muhafaza için derme çatma yapılan kulis yanındaki çalgıcı grubun icra icra ettiği müzik eşliğinde yemeklerini yerler; eğlenmeye çalışırlar. Ama keyifleri tam yerinde değildir; o gün malikânenin müzayede yolu ile satışı yapılmakta olduğundan endişe ve merak içindedirler. Gayev, Yaroslavl’daki cimri halalarından azıcık bir para almıştır. Varya müzisyenlerin ücretlerini nasıl ödeyeceğinin sıkıntısı içinde; düşüncesizce içen komşuları Pişçik’i, dansa dalmış Dunyaşa’yı, bilardo oynayan Yepikodov’u ayıplar. Şarlotta, göz bağcılığı teknikleri ile grubu eğlendirmeye çalışır. Ranevskaya, Varya’ya durmadan; “Bayan Lopakin” diye takılan Trofimov’u azarlar. Ama sonra Varya’yı Lopakinle evlenmesi için sıkıştırır. Varya saygılı fakat vakurane, evlenme teklifi yapmanın Lopakin’in görevi olduğunu; zaten paraya muhtaç olmasaydı bucak bucak kaçacağı adam için kendisine bir girişimde bulunmanın düşmeyeceğini hatırlatır. Ranevskaya ile baş başa kalan Trofimov onun malikâne ve vişne bahçesini müzayedede kaybetme gerçeğine kendini hazırlaması gerektiğini söyler. Ranevskaya ise, ona Parisden aldığı bir telgrafı gösterek, oradaki aşığının tekrar hastalandığı için yardımına ihtiyaç gösterdiğini bildirir ve kendisine önceleri kötü davranmasına karşın ondan uzak kalmaya gönlünün elvermediğini açıklar. Buna çok şaşan Trofimov, kendi eski gönül ilişkileri deneyimine dayanarak nafile yere ona akıl öğretmeye çalışır. Sonra öfke ile ayrlırken müzisyenlerin kulisini yıkıverir. Hizmetkârlar yıkıntıyı toplarken Ranevskaya güler, tartışmanın sonunu tatlıya bağlarlar. Anya; “vişne bahçesi”nin satıldığına dair bir rivayet duyduğunu söyleyerek sahneye girer. Lopakin de Gayevle birlikde arkasından sökün ederler. Gayev, sinirden kasılmış bir hâlde, uzakdan müzayedenin sonucunu bildirerek yatak odasına gider. Ranevskaya alıcının kim olduğunu sorduğunda Lopakin kendisinin yeni sahip olduğunu ve bahçeyi bizzat kendi baltası ile yere indireceğini açıklar.

Dördüncü perde bir kaç hafta sonra malikânenin birinci perdede görülen toplantı salonunda aile efradının taşınır mallarını toplayıp paketleyip, malikâneyi nihaî olarak terke hazır vaziyette gösterir. Trofimov içeri girip orada bıraktığı galoşlarını ararken bir yandan Lopakinle ağız dalaşı yapar. Anya, Lopakin’e, en azından aile henüz evi terketmemişken bahçeyi dümdüz etmesinin çok yakışıksız olduğunu söyler. Muhatabı özür diler ve bir anlaşmaya varmak için biraz beklemelerini talep eder. Sersem bir tavırla sahneye giren Şarlotta ailenin kendine yeni bir statü edineceğini ileri sürer. Ranevskaya, göz yaşları içinde ebediyen terkedeceği evini Tanrıya emanet eder. Karanlık içinde ayaklarını sürüyerek dolaşan Firs ev halkının kendisini unutarak ayrıldıklarını görür; duyulan balta sesleri ile yerle bir edilen vişne bahçesi gibi sonunun burada geleceğini farkeder.

Çehov Jimnazyumu Edebiyat Müzesi’nde “Vişne Bahçesi” oyunu ile ilgili anı objeleri.

Ev halkı için çok hüzünlü bir şekilde sonlanan bu oyunun konusu ile ilgili ilhamı Çehov, ergen çağda iken kendi ailesinin başına gelen bir dramdan almıştır. Annesi, para sıkıntısından dolayı sahip olduğu ev yerine küçük bir ev inşası için eski pansiyoneri Selianov adında birini müteahhit olarak tutmuş; adam malî yardımda bulunma bahanesi ile senet imzalatırken yaptığı bir hile ile inşa edien evin mülkiyetini üstüne alarak onu dolandırmıştı. Hemen o sıralarda da, Çehov’un Taganrogda doğuğu eve de ipotek yüzünden haciz gelmiş ve satılmıştı. Bir ara evi ziyaret ettiğinde etrafındaki koruluğun endüstriyel amaçla biçildiğini görünce yazarın yüreği sızlamıştır. Vişne Bahçesi piyesi de bu acının izlerini taşır. Bu yönden de, Çehov’a Avrupa’nın ilk çevreci yazarı ünvanı verilebilir.

“Vişne Bahçesi”nin modern sahne ve perde versiyonlarını, eserin büyüklüğü ile orantılı olarak, Peggy Ashcroft, Ian Holm, Johm Gielgud, Judi Dench, Dorothy Tutin, Michel Saint-Denis, Irene Worth, Raùl Julià, Mary Beth Hurt, Meryl Streep gibi üstün kalitede aktör ve aktristler oynamış; Michael Elliot ve Andrei Şerban (Romen asıllı ABD.li) gibi rejisörler yönetmiştir.

Londra’da “Royal National Theatre-Ulusal Kraliyet Tiyatrosu” 1978’de Peter Hall yönetiminde, Albert Finney, Dorothy Tutin, Ben Kingsley ve Ralph Richardson’un yer aldıkları bir yapım büyük sükse kazanmıştır.

Sürecek