Rus ve Sovyet Edebiyatı (85)

Rus Edebiyatında Fütürizm

Fütürizm’in babası Filippo Tomasso Marinetti

Rus Gümüş Döneminden Fütürizm’ geçişin temsilcileri Klebnikov, Kruçionik, Kamensky, Benedikt Livşist, Burlyuk, Mayakovsky’i ele almanın zamanı geldi. Hepsinden genç fakat dev bir ozan olan Mayakovsky dışındakileri bir arada kısaca tanıtacağız. Teknolojik gelişimin ve buna parelel olarak toplumsal hareketlerin ve şiddetin hız kazanması ile, Georges Braque ve Pablo Picasso’nun “Kübizm’ine parelel olarak Fütürizm ilk kez İtalya’da, İtalyan ozan ve yayıncı Filippo Tommaso Marinetti’nin 1909’daki manifestosu ile XX. Yüzyıl başında doğmuş ve en çok Rus sanatçılarını etkileyen bir sanat ve toplumsal davranış akımı olarak ortaya çıkmıştır. Geleceğin şekillendirilmesi iddiası ile geçmişi hatırlatan her kültür ögesinin unutulması gerektiğini savunan ya da gelecek hakkında ütopyaları ifade eden mimarlar dahil her tür sanat erbabını kuşatan bu düşünce, burjuva kültürü karşıtlığı iddiasındaki Yeni Gerçekçilik demek olan Dada, Sürrealizm (Gerçeküstücülük” ve daha çok görsel sanatlarda (kendinden önceki Art Nouveau-Yeni Sanat’ın organik motiflerini benimseyen) Art Deco, Sovyetlerin gözde akımı ‘Konstrüktivizm- Yapısalcılık’ gibi yan akımlara da can vermiş, daha büyük ölçekde ‘Büyülü Realizm’e’ ve ‘Pop-Art’a yol açan “Precionism-Duru titizlik”, Rus sanatçıların 1911’de yarattıkları Rayonizm ve İngiliz modernist akımı olan Vortisizm’i de etkilemiştir. Ne ironidir ki “Fütürizm” ve onun “Rayonizm” gibi bazı yan akımları hem Komünizm hem Faşizm gibi iki ayrı uçtaki totaliter rejimleri beslemiştir. Türk-İtalyan “Trablusgarp Savaşı”nı gözlemlemek üzere Libya’da savaş muhabirliği yapmış olan Fütürizm’in babası Marinetti Musolllini Faşizmini desteklemiştir.

Rus Fütürizm’i de, ressam David Burlyuk’un ve erkek kardeşlerinin girişimi ile Moskova’da 1910’da kurulan ve hemen ardından, en başta adlarını andığımız ozanların da katıldığı “Hylaea” (Rusca Gileya) edebî grubunda, 1911’de “Kamu Zevkinin Suratına Atılan bir Şamar” adını taşıyan manifesto ile Marinetti’nin ‘Fütürist Menifestosu’ ilkeleri çerçevesinde kabûl edilmiştir. Ancak Fütürizm’in edebî çevrede tanınması Aralık.1912’ye kadar gecikmiştir. Ayrıca Marinetti’nin 1914’de Rusyayı ziyaretinde, Rus fütüristleri, geçmiş sanatın durağanlığını kendilerinin duyumsadıkları için Fütürizm girişimine geçtiklerini, ona bu konuda bir şey borçlu olmadıklarını ifade ederek garip bir tutum sergilemişlerdi. “Hylaea” grubu Rusya’da en etkili Fütürist akımı getirdi ise de St. Petersburg’da Igor Severyanin’in “Ego-Fütüristler”i, Moskova’da (Pasternak veAseyev’in de bulunduğu) “Tsentrifuga-Merkezkaç”ı gibi, Kiev, Harkov, Odessa’da da başka Fütürist çevreler oluşmuştu.

Aleksey Eliseyeviç Kruçionik
(Doğ. 21.Şubat 1886 – Öl. 17.Haziran.1968)

Aleksey Kruçionik

Kruçionik’i (Slavcanın değişik aksanlarına göre Kruçenik, Kruçonik diye de telâffuz edilebilir) hem Klebnikov ile birlide en yaşlıları hem onunla birlikde “sözcüklerin anlam ya da usötesi kullanılması” olarak açıklayabileceğimiz “Zaum” kavramının mucidi ve Fütürizm akımının en radikal ozanı ve diğerlerine göre bir hayli uzun ömürlü olması yönünden başa alıyoruz.

21.Şubat.1886’da, Ukrayna’nın Kerson İli, Olevka kentinde dünyaya geldi. Hep avant-garde (öncü) sanatçılarla içli dışlı olan Kruçionik 1912’de, Cubo-Fütürizm, Neo-Primitizm (Yeni İlkelcilik), Süprematizm gibi tüm öncü akımları kullanmış bir ressam olan Olga Rozanova ile evlenmiş; Rus avanrt-garde’ının lideri olan ressam ve besteci Mihail Matyuşin’in bestelediği, dekor ve kostümlerini Cubo-fütürizm’den süprematizm’e kanat açan Kazimir Maleviç’in düzenlediği, 1913’de sahnelenen ilk fütürist opera “Güneş Üzerine Zafer”in librettosunu yazmıştır. 1912-1916 yılları arasında, yukarda andığımız sanatlardan başka Natalya Gonçarova ve Mihail Larionov gibi ressamların da işbirliği ile Rus Fütürizmini inşa edip edebiyata uyguladı. Bazılarını Klebnnikov ile birlikde kaleme aldığı yazılarında kasten sözcük hataları yapıyor; kusurlu baskı harfleri ve farklı dokunmuş kağıtlar kullanıyordu. Şiirlerini süsleyen resimler de kaba, ilkel ve şiirle uyumsuz türdendi. Bunu,1913 yılında “zaum-us ötesi” akımla ilgili manifestosunda: “Sözcükler, genel anlamın uydus u olan zincir halkalarıdır. Fütüristler yeni çağ arayışında özgür, zihinüstü (transmental) ve evrensel bir dil icat ettiler,” diye açıklıyordu. Kimi Moskovada kimi St. Petersburg’da (Leningrad) “Cehennemde bir Oyun” (1912), “Tornistan Yapmış Dünya” (1914), “Pomada-Merhem” (1913), “Kötü Sözcüklerden...bİr Ördek Yuvası” (1913), “Te Li Le” (1914), “Zaumnaya kniga-Usötesi Kitap” (1915), “Evrensel Savaş” (1916) isimli kitapları, meraklı okurlarımızın geniş bilgi için Gerald Janecek’in bu konudaki denemelerinden yaralanabilecekleri “zaum-us ötesi” fütüristik yapıtlardır.

Kruçionik’in “Merhem”de yer alan ilk ve en ünlü “us ötesi” şiiri Rus Kiril hârfleriyle Дыр бул щыл şeklinde yazılan ve Latin hârfleri ile karşılığı “Dyr bul shchyl”i açıklayarak verelim:

Belirli bir anlam ifade etmeyen bu üç sözcüğü “Belirli bir anlamdan daha geniş ” yorum olanağı verdiği için “zaum”ın mantığı gereği olarak tanımlamaktadır.

ABD’li ozan, çevirmen ve denemeci Jack Hirschman’ın İngilizceye çevrilip, deneme ve yorum konusu yaptığı “İntihar Sirki” diye anlamlandırılan şiire Latin harfleri karşılıkları ile devam edelim:

1- Dyr bul shchyl
ubeshchur/ skum/ vy so bu / r l ez

2- Frot fron yt
aşık olduğumu tartışmıyorum / kara lisan / yabanî kabilede de vardı / bu

3- Ta sa mae
kha ra bau / saem siyu oke / rainoke mola/ al

Kabaran mehtap / kâh görünüyor / kâh gizleniyor / Bir dalaşma - şşşş! / Bir ışık ayırıyor / fırtına bulutlarını birbirinden / bulut gibi kayarcasına giyinmiş birisi / üstünde ekmek ve de/ lahana çorbası duruyor / Derler ki çıplak bir kadın / ay ışığında güzeldir / Kırmızı suratlılar / sese sağırdır / Ayak üstü mantar atıştırıp / Telaşla balgam püskürtüyor / Senden kurtulmak için nerelere kaçayım. / Gökyüzü tüm geceyi kumru kurşunîliğindeki paçavralarla örtüyor / Havyar yapmakla meşgûl Gökyüzü / Kumrunun rengini ve memelerini kokluyor ve mıncıklıyor / Ah, beni sev, bana acı / Yoksa benim de senin de kanın akar / Yoksa çarmıha gerilmeye hazırım / step’de söğütlerin üzerinde.

Velimir Klebnikov
(Doğ. 9.Kasım.1885- Öl. 28.Haziran.1922)

Velimir Klebnikov

Yazın âleminde “Velimir” müstear adı ile bilinen, Kasım.1885 doğumlu Viktor Vladimiroviç Klebnikov (Çlebnikov, Hlebnikov biçiminde de okunur) Rus Fütürist Akımın merkezinde yer almış ozanlardandır; fakat bundan öte bir etki yaratmıştır. Mayakovsky’nin “üreticilerin ozanı” diye nitelediği Klebnikov “ozanların ozanı” ve “başı boş deha” olarak da anılır. “Kahkahalarla Büyüleme”, “Dudaklar Bobeobi Şarkısı Söylüyor”, “Çekirge” “Yılan Treni” en çok bilinen şiirleridir. Yukarda andığımız “Güneş Üzerine Zafer” operası için önsöz yazmıştır. “Ölümün Hâtâsı” (1915) gibi dramatik, “Ka” (1915) gibi düz yazı, “Zangezi” gibi kendi icat ettiği Tanrıların, kuşların lisanı ile konuşulduğu için vecde getirme iddialı olup “süper masal” dediği ve kapaklarını kendi fütüristik zevkine göre bezediği yapıtları vardır. Son yıllarında kendini Slav mitolojisine veren ve tarih dönemlerine kendine göre yeni sınıflandırmalar veren Klebnikov bir arkadaşını ağırlarken aniden felç olarak yaşamını yitirdi.

”Çekirge”sinden bir alıntı ile şiirlerine örnek verelim;

Kanat takmışçasına acele ile
Enerjisinin en âlâsını kullanarak
Bu çekirge karnını yüklenmiş taşıyor
Sahilden bulduğu bir dolu ot ve inançla.
Tüm dinçliği ile "Ping, ping, ping!" tra-lay-lay” şarkısını söylüyor
Aman, ne hayretlere seza!
Aman, ne ışıltılı!

Vasilyeviç Kamensky
(Doğ. 17.nisan.1884 – Öl. 11.Kasım.1961)

Vasily Kamenky’nin, arkadaşı David Burlyuk, tarafından yapılan portresi

Hem ozan hem ressam bir aktivist olan Kamensky ayrıca ilk Rus havacılarındadır. Babasının altın madenleri müfettişliği yaptığı Perm bölgesinde doğan Kamensky beş yaşında ebeveynini kaybetmiş; kocasının Kama Irmağında buharlı botların kılavuzluğu yaptığı teyzesinin bakımına girmiş. Kendisinin bu ırmak üzerinde bir teknede doğduğunu renkli anıları arasında keyifle anlatan Kamensky’nin verdiği bu bilgiye itibar edilmemektedir. 1900’de okumayı bırakıp demiryollarında kâtiplik yapmaya başladı. 1904’de kadrosundaki Marksistlerden etkilenerek kendi düşüncelerini oluşturduğu “Permskiy Kray” adındaki yerel gazetedeşiirler yazdı. Bir tiyatro grubu ile Rusyayı dolaştı. Dönerken Nijni Tagil’de bir işçi boykotunu kışkırttığı için hapse atıldı. Serbest bırakıldıkdan sonra yaptığı İstanbul ve Tahran gezilerindeki egzotik izlenimler onun ilerdeki eserlerine yansıyacaktır. 1906’da Moskova’ya vardı. 1908’de editörlüğünü yaptığı “Vesna-Bahar” adlı gazetede çalışması sırasında yukarda andığımız Hylaea grubuna katıldı. 1910’da doğal güzelliklerin ve şenliklerin mısraları ile dolu ilk şiir kitabı “Zemlyanka-Çamurdan Kulübe”yi yayınladı. Ama ilgi görmemesinden şevki kırılarak yeniden ülke gezisine çıktı; Fransız yapımı “Blériot XI” uçağını deneyerek usta bir pilot oldu; Rus diline “samolyot-uçak” sözcüğünü kazandırdı. Fakat 1911’de’ki bir kazadan sonra uçmakdan vazgeçip Perm’e, 1913’de Moskovaya dödü; Bulyuk ve Mayakovsky ile birlikde yeniden Fütürizm’i tanıtma gezilerine soyundu. 1914’de “Tango s korovami-İneklerle Tango” şiir kolleksiyonu ve 17. Yüzyılda Çar yönetimine baş kaldıran Kozak lider “Stenka Razin” hakkında, bir tiyatro oyunu olarak defalarca sahnelenecek destansı uzun bir şiirle edebiyat yoluna devam etti. 1917 Ekim Devrimni sevinçle karşıladı. “Sovyet İşçileri ve Askerleri Moskova Temsilcileri” arasına seçildi. Bir dükkândan bozma mekânda anarşist sanatçıların takılacağı küçük bir “Ozanlar Kafesi” oluşturdu. Burası 1918 Nisanında “Anarkiya-Anarşi” gazetesi idarehanesi olacaktır. Kamensky oyunlarda aktörlük de yapmıştır. 1948’de uğradığı felç onu ölümüne kadar terketmemştir

“Jelezobetonnye poemy-demir gibi sert şiirler” kolleksiyonu Rus Fütürizminin en cüretkâr ve seçkin örnekleridir.

Benedikt Konstantinoviç Livşits
(Doğ. 17.Ocak.1886-Öl. 21.Eylûl.1938)

Gene Burliuk’un eseri Livşits portresi

Asimile olmuş bir Yahudi ailesinden gelen şair, yazar ve Fransızcadan şiir çevirmeni Livşits Odesa’da doğmuş; Novorossia ve Kiev Üniversitelerinde öğrenim görmüştür. 1914’de askere alınıp I. Dünya Savaşına katıldı ve St. George nişanı aldı.

Livşitsin ilk şiiri 1909’da Kiev’de “Modern Şiir Antolojisi”nde yayınlandı. 1910’da Sergey Makovsky’nin simgeci sanat dergisinde çalıştı. Hylaea grubuna katılarak Fütürist oldu. 1933 tarihli “Bir buçuk Gözlü Okçu” ismini verdiği anı kitabı Rus Fütürizmi tarihi hakkındaki en güvenilir kaynaktır. 1934’de, Romantik sanattan Sürrealistlere kadar Fransız şiirini içeren büyük bir çeviri kitabını yayınladı. 1937’deki büyük tasfiye meyanında “halk düşmanı” suçlaması ile tutuklanıp 21.Eylül.1938’de idam edilmiş; 1939 Mayısında dosyası tahrif edilerek “kâlp sektesi”nden öldüğü kaydedilmiştir.

David Davidoviç Burlyuk
(Doğ. 21.Temmuz.1882-Öl.15.Ocak.1967)

David Burlyuk

Gene Ukraynalı olup Semitorivka köyünde doğan Fütürist ve Neo-Primitist Burlyuk “Sovyet Rus Fütürizmi’nin babası sayılır ama ozan olmakdan çok resim ve kitap süsleme sanatında temayüz etmiştir. Grafik sanatçılığı aileden geliyordu. 1902-03 yıllarında Munich Akademisine devam etti; 1904’de Parisde sanatını geliştirdi. Moskovaya dönüp “Resim, Heykel ve Mimarlık Okulu”nda 1911-14 yılları arasında görev aldı. Orada rastladığı kendisi gibi ozan ve grafik sanatçısı Mayakovsky ile 1912 Fütürist Manifestoyu imzalayacaklar; Akademiden kovulduğu 1913 yılında Hylaea grubunu kurma macerasına atılacaklardır.

David isminden dolayı bazılarının Yahudi zannettiği Burlyuk 1915’de Lentulov’un, kendisinin ve kardeşi Vladimir’in illüstre ettiği “Baharda Musaların Esin Bağışı” adındaki kitabı yayınladı. 1922’de Berlin “Van Diemen Galerisi”nde bir Rus sanat grubu ile eserlerini sergileme olanağı buldu. 1930’da ABD yurttaşı olarak New York’a yerleşti. Resim yapmayı ve sanat üzerine yazmayı burada sürdürdü. “Atalarım, Kırk Yıl: 1890-1930” başlıklı özyaşam karalamalarını yayınladı. 1930-44 yılları arasında “Büyülü Realizm” akımını tanıtmaya çalıştı. Eşi Marussia ile birlikde 1937-66 arasında “Renk ve Kafiye” adında bir sanat dergisi çıkardı. 1940’da dostu Mayakovsky’nin geniş bir sanat kolleksiyonunu ve Mayakovsky Müzesine 100’ün üzerinde orijinal tablolarını bağışlama karşılığında yurdunu ziyaret için Sovyet Hükûmetinden istediği izin reddedildi. Ancak, yumuşamanın başladığı 1956 ve 1965 tarihlerinde ülkesini ziyaret edebilmiştir. Rus şiirinde de Burlyuk yol açan bir ozan kabûl edilmektedir. 1990’da Rus Fütürist Akademisi “deneysel şiir” dalında onun adına yıllık verilen ödül ihdas etmiştir. New York, Long Island’de vefat etti.

Igor Severyanin
(Doğ.16.Mayıs.1987- Öl. 20.Aralık.1941)

Igor Severyanin

St. Petersburg doğumlu Severyanin’in “Ego-Fütüristler” grubunu kurduğuna işaret etmiştik. Karamzin ve Afanasy-Fet ile uzaktan akraba olan Severyanin 1904’de babası ile birlikde Mançuryaya gitmiş; oradan aldığı esinlerle yazdığı şiirleri St. Petersburg’a dönüşünde kendi hesabına yayınlamıştı. Rusça ve İngilizceden karşılıklı çeviriler yapan siyaset ve edebiyat tarihçisi Dmitry Petroviç Svyatopolk Mirsky’nin (müstear adı D.S. Mirsky) değerlendirmesi ile “ Bayağı ve tiksinç düzeye gelmiş edebiyatın Parnassus’da *(1) kendine bir yer aradığı sırada, Severyanin’in “Çelovek s Sereva-Kuzey Adamı” müstear adı ile yayınladığı, Fyodor Sologub’un önsöz yazdığı “Yıldırım Kahehi” adında bir şiir kitabı adeta fırtına yarattı. Çünkü bu ozan halkın imgelemini ustaca yakalamıştı. Igor Severyanin 1917 Devriminde Rusya’yı ilk terk edenlerden oldu. 1918’de Estonya’ya yerleşti. Ülkesini çok özledi ama iç savaş, Felissa Kruut adındaki Estonyalı kadınla evli olması ve Sovyetlerdeki özgün yazına olanak tanımayan ortam dönüşünü engelledi. Estonyanın Sovyetler tarafından işgâl edilmesinden sonra da yazın etkinliğini sürdürdü. Alman işgâli sırasında, kâlp krizinden yaşamını yitirdi. Estonya’nın başkenti Talinn’deki Aleksandr Nevsky kabristanına defnedildi.

Şiirlerinden “Dostunu Kıskanma” örneğini verelim:

Dostunu kıskanma daha yakışıklı ise, / daha aydın, daha varlıklı ise senden. / Onun meziyetleri ve onun başarıları / senin potin bağlarını koparmasın.

Kendi yolunda kaygısız yürü, / Onun başarısını daha sevecen bir tebessümle karşıla! / ola ki cehennemî karanlık ve umutsuzluk / ve kapının önündeki gölgelik veranda huzura dönüşür!

Onun kahkahasını paylaş, onun kederine göz yaşı dök; / Ve her daim, kalbinin içindeymiş gibi onun duygularına gir! / Dostunun başarısının önünü kesme: / Bu bir günahtır! Gerçek bir suçtur!

*(1) Parnassus: Antik yunan mitolojisinde musaların (sanat perilerinin) bulunduğu dağ.