Gavur İzmir, İmana mı getiriliyor?..

Köşe yazılarımı günlük yazmadığımdan bazı konular güncelliğini yitiriyor. Ancak güncel olan bazılarının yine de yazılmasında yarar var diye düşünüyorum.

İzmir’e atanan yeni müftünün tepki çekmesi üzerine etrafı yumuşatmak veya aldığı emir doğrultusunda, geçtiğimiz günlerde bu şehri ziyaret eden Diyanet İşleri Başkanı’nın söylediği sözlerin üzerinde durulmalıdır: “İzmir’in dindarlığı farklı İzmir’e irfan geleneğine ihtiyacı var.”

Ardından da Diyanet İşleri Başkanlığı hizmetlerinin sürdürülmesinde İzmir’in ihmal edildiğine işaret etmiş (!) bu yüzden de duyduğu mahcubiyeti dile getirmiş (!).

Başkan devlet memuru gibi değil de bir parti sözcüsü gibi konuşmuş, sözleriyle partisinin yerel ve genel seçimde kazanması için çalışacağını ima etmiş.

İzmir’e irfan gerekir sözü tam bir fiyaskodur. İzmirliler onlardan daha çok irfan sahibi ve kültürlü bir topluluğu oluşturmaktadır. Ancak onların anladığı irfan kültürel değil, dinsel anlamda ise söylenecek söz yoktur. İzmirlilerin irfandan mahrum olduğunu söylemek çok büyük bir yanlıştır. Sanırım ki İzmirliler kültürel yönden onları sulu götürür, susuz getirir.

Acaba başkan bu sözleri ile Gâvur İzmir’i Gâvurluktan kurtarıp dine döndüreceğiz mi demek istiyor?

“Gâvur” sözcüğü İzmir’e bilip bilmeyenler tarafından yakıştırılmıştır. Ne yazık ki, bunu söyleyenler yalnızca cahil ve bağnaz olmayıp, içlerinden siyasiler bile çıkmıştır.

Gâvur sözcüğü çirkin olduğu kadar bunu söyleyenler “Mendi Kıpti şecaat arz ederken sirkatini söyler” kabilinden kendi cehaletlerini ortaya koymaktadırlar. Ne yazık ki, bazı bağnaz ve cahil Müslümanlar kendi dinlerinden olmayanlara bu çirkin sözcüğü yakıştırırlar.

Gâvurdan türetilmiş bazı tanımlamalar günümüzde de kullanılmaktadır: Bu konuda üretilmiş ve kullanılmış sözcüklere dilimizde yer verilmiştir. Örneğin; Gâvur etmek, Gâvur eziyeti, Gâvur icadı, Gâvur inadı, Gâvur olmak, Gâvur orucu, Gâvur ölüsü, Gâvura kızıp oruç yemek gibi...

Bazıları İzmir’e Gâvur İzmir derken orada yaşayan, çatma değil gerçek İzmirlileri rencide ettiklerinin farkındalar mı?

İzmir’e neden Gâvur İzmir denilmiş? Bunu söyleyenler bunun nedenini biliyorlar mı?

Bu konuya daha önceki yıllarda yazdığım yazılarımda değinmiştim; bilmeyenlere bir kez daha hatırlatmakta yarar var sanırım. Kuşkusuz bu yazımı okurlarsa; Gâvur İzmir kavgasının arkasında hiç kimsenin üzerinde durmadığı, kültürümüz açısından acı bir olay vardır; O da İzmir’in tarihini bilmemektir.

İzmir’e “Gâvur İzmir” denilmiştir. Ama kim demiştir bilir misiniz?

XIV. Yüzyılın başında Büyük Menderes’ten itibaren Tire, Ayasuluk ve Birgi bölgesinde kurulan bir Türk Beyliği olan Aydınoğulları bu sözü İzmir için kullanmıştır. Orta Çağ’da İzmir, Avrupa’dan Kudüs’e giden Haçlı ordularının yol güzergâhı üzerindeydi. Haçlılar bugünkü Kadifekale’de toplanır, kale çevresinde yaşayan Rumlardan izzet-i ikram görürlerdi. Çevrede ise, yöreyi baskı altında tutan, onlara korku salan Türk Beyliği Aydınoğulları vardı. Haçlıların, eski ismi Kaydefa olan Kadifekale’de toplanmalarından ötürü Aydınoğulları Beyliği de buraya “Gâvur” ismini yakıştırmıştır.

Bir söz söylemeden önce biraz tarih karıştırmamızın önemini bir türlü öğrenemedik. Bunu yapmayınca da gaflar birbirini izliyor, pot üzerine potlar kırılıyor. İzmir’in XIX. Yüzyıl tarihini Soner Yalçın “Efendi” isimli kitabında gözler önüne sermiştir. İlk kez Avusturya-Macaristan İmparatorluğu İzmir Başkonsolosu Dr. Karl von Scherzer l873’de Viyana’ya gizli olarak gönderdiği raporunda “Türkler, İzmir vilayetinin ticari yaşamında gözükmemektedir” demektedir.

O günlerde İzmir’in nüfusu 155.000 olup, bunun 75.000’i Rum, 45.000’i Türk, 15.000 Yahudi,10.00’i Katolik, 6.000 Ermeni ve 4.000’i de diğer yabancılardan oluşuyordu. XIX. Yüzyılda Türkler İzmir’in ticari yaşamında söz sahibi olamamış, çoğunlukla kırsal kesimde yaşamış, tarım ve hayvancılıkla geçinmişlerdi. Bunun yanı sıra İzmir’e yerleşmiş yabancılar ile Osmanlı tebaası ekalliyet ticaret ve komisyonculukla uğraşıyordu. Tanzimat’ın ve Islahat Fermanı’nın getirdiği haklardan yararlanan yabancılar vergiden muaf tutuluyor ve herhangi bir suç işlediklerinde de kendi konsolosluklarında yargılanıyorlardı. Tanzimat’ın ilanı ile Islahat Fermanı’nın biraz da Avrupa çıkarlarına yönelik olup olmadığı da tartışılacak bir konudur. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Avrupa’ya verilen kapitülasyonların uzantısıdır. Ne yazık ki, bunun üzerinde de tarihçilerimiz yeterince durmamışlardır. Bu dönemde yabancı devletler; başta İngiltere, Fransa ve İtalya olmak üzere İzmir’de konsoloslukları vardı ve bunlar şehrin yönetiminde söz sahibi olup, kendilerine ters düşen valileri değiştirme gücüne bile sahiptiler. Nitekim İzmir Valilerinden Ahmet Rasim Paşa, Mehmet Hurşit Paşa, Hacı Naşid Paşa eski sadrazamlardan Abdurrahman Nureddin Paşa bunların başında geliyordu. Bu dönemde İzmir’de Evliyazadeler, Yemişçizadeler, Kapanizadeler, Osmanizadeler, Şerifzadeler, Caferizadeler, Uşakizadeler, Mussulluzadeler, Kilimcizadeler, Tuzcuzadeler, Helvacızadeler ve Giridlizadeler gibi zengin Türk aileleri de yaşıyor ve ticareti yabancılarla birlikte ellerinde tutuyorlardı. Bu aileler yabancılar ile birlikte ticaret yapıyor, şehrin ayrı bir kesiminde Tilkilik (Dönertaş) ve Karşıyaka gibi semtlerde yaşıyorlardı.

İzmir’deki yabancı egemenliğinin nedeni ise, Osmanlı yönetiminin yanlış tutumunda aranmalıdır. Osmanlı yönetimi Osmanlı’yı yalnızca İstanbul olarak düşünmüş, Anadolu başta olmak üzere tüm topraklarının sosyal ve ekonomik yönüne ilgi göstermemiştir. Nitekim bunun acı sonuçlarını daha sonraki yıllarda Türkiye çekmiştir. Atatürk, Cumhuriyet ile birlikte Anadolu’nun sorunlarını çözmeye çalışmış, Anadolu’yu batının sömürülecek topraklar düşüncesinden kurtarmıştır. Ne yazık ki, daha sonra gelen devleti yönetenlerin Onun yolundan yürüdüklerini söyleyemeyiz.

XIX. Yüzyılın ikinci yarısında İzmir’de farklı bir sosyal yaşam vardı. Üst tabakada yaşayanların evleri fayans sobalarla ısınır, abajurla aydınlanır, küvetli banyolarda yıkanırlardı. Bunlar o günlerin Anadolu yaşantısıyla taban tabana zıttı. Salonlarındaki koltuk takımları yemek masaları, duvarları kaplayan büyük aynalar, duvar saatleri ile farklı bir yaşam sürülür, piyano sesleri her evden duyulurdu. Deniz kıyısında iki katlı evlerde yaşamak moda idi. Ayrıca şehirde C.Whittall and Co. ve Levant Co. İsimli yabancı şirketler kurulduğu gibi, onların devam ettiği Smyrna Races Club başta olmak üzere özel kulüpler vardı. İzmir sosyetesi at yarışlarında bir araya gelirdi. Bütün bu Levantenler İzmir çevresindeki Aydın, Manisa gibi yerlerdeki incir, üzüm gibi ürünleri toplar, batıya gönderir ve komisyonculuk yaparlardı.

İzmir’de batının sosyal ve ekonomik yönden egemenliği 9 Eylül’de Türk ordusunun İzmir’e girişine kadar sürdü. İzmir’in kurtuluşu ile birlikte ezilen yerli halk kendi benliğine kavuştu ve kendisini sömürenlerden kurtuldular.

Şimdi sormak gerekir. İzmir’e “Gâvur İzmir” bu yüzden mi denilmiştir? Yoksa Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren çağdaşlaşmanın bir örneği mi olmuştur?

Cumhuriyetin ilanından sonra İzmir her zaman aydınlığın bir sembolü olmuştur. Benim büyükbabam Cumhuriyetin ilanından sonra İzmir’e atanan ilk hâkimlerdendi. Cumhuriyetin ilk yıllarında en görkemli baloların burada verildiği, halkın ve özellikle kadınların çağdaş giysileri benimsediğini söylemiştir. Kısacası İzmir aydınlanmanın ve çağdaşlaşmanın örneği olmuştur.

İzmir’i üzen iki önemli nokta olduğunu da burada sırası gelmişken belirtmekte yarar vardır; bunların başında Yunan işgali ve Cumhuriyetin ilanından sonra yakınındaki Menemen’de Kubilay’ın şehit edildiği yobaz isyanıdır. Ayrıca Yunanlılara atılan ilk kurşun yine İzmir’de olmuştur. İzmir’in bugünkü aydın ve çağdaş görünümü bazı kişilerin işine gelmemiş, bağnazlık da buraya sızmamış olabilir. Nitekim 1954’den beri yapılan seçimler de bunu göstermiştir.

İzmir “Gâvur İzmir” olmadığı gibi, bugün çağdaşlaşmanın, aydınlanmanın uygarlığın sembolüdür. Eğer uygarlık ve aydınlanma “Gâvurluk” ise, bu konuda bizim söyleyecek bir sözümüz yok...

erdemyucel2002@hotmail.com